وحید حسینی

تش‌سوزی جنگل‌ها یکی از مخاطرات مهم محیط‌زیستی است که بر ویژگی‌های بوم‌سازگان جنگل، منابع طبیعی و زندگی انسان‌ها تأثیر می‌گذارد. در دو دهه اخیر، فراوانی و شدت آتش‌سوزی در جنگل‌های زاگرس افزایش یافته و مدیریت آن به یک چالش اساسی تبدیل شده است. این پژوهش با هدف ارزیابی ریسک آتش‌سوزی، تهیه نقشه احتمال وقوع آتش سوزی و شناسایی مناطق مناسب برای ایجاد آتشبر در جنگل‌‌های شهرستان بانه انجام شد. برای این منظور، داده‌های میدانی مناطق آتش‌سوزی در سال‌های اخیر با همکاری اداره منابع طبیعی شهرستان بانه تهیه شد. با استفاده از نقشه مناطق دارای آتش‌سوزی و فاقد آتش، نقاط نمونه به صورت تصادفی در هر دو منطقه مشخص و ویژگی‌های هر نقطه شامل متغیر‌های توپوگرافی ، آب و هوا، عوامل انسانی، تراکم پوشش گیاهی و شاخص رطوبت سطحی برای تهیه نقشه خطر آتش‌سوزی استخراج و ثبت شد. با استفاده از رگرسیون لجستیک، مدل احتمال خطر آتش‌سوزی جنگل تهیه و اعتبارسنجی شد. معیارهای موثر بر رفتار آتش و طراحی آتش‌بر به منظور جانمایی آتش‌بر بر پایه نظر کارشناسی و مرور منابع تعیین و از روش تحلیل سلسله مراتبی وزن‌دهی شد. در ادامه معیارهایی که امکان تهیه نقشه برای آن‌ها وجود داشت انتخاب و شاخص‌های آنها توسط افراد دارای تجربه میدانی در خاموش کردن آتش‌سوزی جنگل رتبه‌بندی شد. با ضرب وزن‌های نرمال‌شده معیارها در رتبه هر شاخص، نمره شاخص‌ها محاسبه شد که بیانگر اولویت شاخص‌های موثر بر جانمایی آتش‌بر بود. بر پایه نتایج، آماره والد متغیرهای میانگین دمای سالیانه، فاصله از جاده، شاخص رطوبت سطحی و میانگین بارندگی سالیانه بیشتر از سایر متغیرها بوده و وارد مدل پیش‌بینی احتمال خطر آتش‌سوزی شدند. کارایی مدل با آماره‌های Nagelkerke R Square (0.272)، شاخص نیکویی برازش هازمر-لمشاو (P-value=0.814)، جدول طبقه‌بندی (9/69 درصد)، سطح زیر منحنی راک (761/0) مورد تایید قرار گرفت. نقشه پهنه‌بندی خطر آتش‌سوزی نشان داد که 38 درصد منطقه در زون پرخطر و بحرانی و 6/32 درصد در زون کم‌خطر و خیلی کم‌خطر قرار دارد. با ارزیابی عوامل موثر بر رفتار آتش مشخص شد که عوامل انسانی (231/0)، مدیریتی (227/0)، ویژگی‌های آتش‌بر (172/0)، توپوگرافی (131/0)، پوشش گیاهی (125/0) و اقلیمی (113/0) به ترتیب دارای بیشترین وزن هستند. با توجه به امکان تهیه نقشه معیارها و شاخص‌های پوشش گیاهی (تاج‌پوشش)، توپوگرافی (ارتفاع، جهت، شیب و موقعیت) و انسانی (فاصله از جاده، فاصله از اراضی مسکونی و فاصله از اراضی زراعی) نمره نهایی آنها محاسبه شد. بر این اساس، نقاط مناسب برای جانمایی آتش‌بر مشخص و مکان‌های دارای بیشترین اولویت احداث آتش‌بر روی نقشه پهنه‌بندی خطر آتشسوزی نشان داده شد. جانمایی ‌آتش‌برها نشان داد که مناطق مرکزی در منطقه مورد مطالعه به دلیل فعالیت‌های صنعتی، مسکونی و جاده‌ها بیشتر شرایط مناسب‌تری برای احداث ‌آتش‌بر، کاهش خطر و مدیریت بحران آتش‌سوزی دارند. بر اساس نظر کارشناسان، فاصله بهینه بین آتش‌برها و عرض مناسب آنها با توجه به شرایط آتش‌سوزی در جنگل‌های زاگرس به ترتیب 200 تا 500 متر و 10 تا 20 متر برآورد شد. نتایج این تحقیق می‌تواند راهنمای مناسبی برای مدیران منابع طبیعی، پیمانکاران اطفای حریق جنگل و سایر دست‌اندرکاران برای مقابله با بحران آتش‌سوزی جنگل باشد و پایه مناسبی برای پژوهش‌های جامع‌تر در زمینه مدیریت و کنترل آتش‌سوزی جنگل فراهم آورد. ارزیابی کارایی مدل پیشنهادی ایجاد آتش‌بر در شرایط واقعی به صورت محدود و بررسی تاثیر برخی متغیرهای دیگر مانند عوامل اجتماعی – اقتصادی می‌تواند منجر به تقویت این پژوهش شود.