عنوان	بررسی پهنۀ فرهنگی سرپل‌زهاب در دوران اشکانی- ساسانی
نوع پژوهش	پایان نامه
کلیدواژه‌ها	پهنه فرهنگی، دوران اشکانی-ساسانی، جغرافیایی تاریخی، عوامل انسان‌ساخت، عوامل محیطی، سرپل‌زهاب
چکیده	پژوهش پیش‌رو به بررسی پهنه فرهنگی سرپل‌زهاب در دوران اشکانی-ساسانی می‌پردازد. این منطقه در غرب ایران و در مرز ایران و عراق واقع شده است. از دوران پارینه سنگی میانه تا به امروز این منطقه یکی از کانون‌های فعالیت و توسعه انسانی بوده است. تا پیش از بررسی سال 1394 که داده‌های این رساله بر پایۀ نتایج آن استوار است، اطلاعات ما در ارتباط با دوران-اشکانی و ساسانی منطقۀ سرپل‌زهاب محدود به معرفی چند بنا، محوطه و نقش برجسته بود. بررسی باستان‌شناسی منسجمی که در سال 1394 انجام شد، آگاهی ما از این دوره را به‌طور چشم‌گیری گسترش داد و به شناسایی ۱۱۴ محوطۀ مربوط به دوران اشکانی-ساسانی انجامید. در این بررسی، طیف متنوعی از سکونتگاه‌ها، از روستاهای کوچک تا مراکز شهری بزرگ، در دشت‌های حاصلخیز منطقه شناسایی شد. افزون بر این، بقایای یک شبکۀ پیشرفتۀ آبیاری و یک سازۀ دفاعی بزرگ‌مقیاس موسوم به «نهر ولاش» و «دیوار گوری»، کشف گردید. در این رساله نتایج مطالعات انجام‌شده جهت شناخت پهنۀ فرهنگی سرپل‌زهاب در دوران اشکانی-ساسانی بر اساس یافته‌های بررسی و منابع مکتوب در پنچ فصل ارائه گردیده و به‌طور خلاصه معرفی شده است. فصل اول شامل کلیات تحقیق یعنی پرسش‌ها، فرضیات، اهداف پژوهش و چهارچوب نظری است که این رساله از آن بهره گرفته است. در فصل دوم به ویژگی‌های جغرافیایی منطقۀ مورد مطالعه از جمله: زمین‌ ریخت‌شناسی، حوضه‌های آبریز، پوشش گیاهی، اقلیم امروزی و نوع خاک به منزله بستر کنش‌های انسانی پرداخته شده است. فصل سوم نیز به تحلیل جغرافیای تاریخی منطقه اختصاص دارد که به‌عنوان یکی از ابزارهای کلیدی در بازسازی چشم‌انداز تاریخی، نقش مهمی ایفا می‌کند. در این فصل جای‌نام‌های منسوب به منطقه مورد مطالعه، از هزاره سوم پیش از میلاد تا اوایل دوران اسلامی بررسی شده است. این بررسی اطلاعات ارزشمندی دربارۀ رویدادهای سیاسی، نام حاکمان محلی، قومیت‌های مذهبی و نام شهرهای موجود در این منطقه ارائه می‌دهد؛ اطلاعاتی که بدون در نظر گرفتن آن‌ها، درک چشم‌انداز تاریخی این پهنه جغرافیایی ممکن نبود. در فصل چهارم، نقش عوامل انسان‌ساخت و محیطی در مکان‌گزینی و نحوه پراکنش زیستگاه‌های دوران اشکانی-ساسانی بررسی شده است. در این فصل، شاخصه‌هایی مانند منابع آبی، کانال آبیاری، مسیرهای ارتباطی، مخروط افکنه‌ها، نوع خاک و تأثیر آن‌ها در پراکنش زیستگاه‌ها مورد تحلیل قرار گرفت. نتایج این یافته‌ها پیچیدگی الگوهای زیستگاه‌ها در دورۀ اشکانی-ساسانی را روشن ساخته و بر نقش تعامل عوامل محیطی و کنش انسانی در انتخاب محل سکونت و سازمان‌دهی فضایی تأکید می‌کنند. علاوه بر این، بررسی‌ها و مطالعات صورت‌گرفته پیرامون دیوار گوری نشان می‌دهد که تحلیل باستان‌شناختی این سازه باید در بستر تحولات سیاسی منطقه، از هزاره سوم پیش از میلاد تا دوران قاجار، صورت گیرد. با توجه به موقعیت استراتژیک منطقه، این احتمال وجود دارد که دیوار گوری در دوره‌های مختلف تاریخی ایجاد شده و مورد استفاده قرار گرفته باشد؛ اما شواهد باستان‌شناسی مربوط به دوران اشکانی-ساسانی در امتداد این دیوار، حاکی از اهمیت ویژه این دوره در فرایند ساخت و بهره‌برداری از آن است. فصل پنجم به جمع‌بندی نهایی اختصاص دارد؛ در این فصل، با اتکا به نتایج فصل‌های پیشین، پرسش‌ها و فرضیات مطرح‌شده در آغاز پژوهش مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته‌اند.
پژوهشگران	کمال الدین نیکنامی (استاد راهنما)، سجاد علی بیگی (استاد راهنما)، سامر نظری (دانشجو)، امیر ساعدموچشی (Amir Saedmucheshi) (استاد مشاور)