عنوان	دست کند قلعه مریم؛ در بستر تاریخی و باستانشناسی منطقۀ سرپل زهاب
نوع پژوهش	مقاله ارائه شده کنفرانسی
کلیدواژه‌ها	سرپل زهاب، دست کند، دورۀ ساسانی، قلعه مریم، نیایشگاه.
چکیده	در منطقۀ سرپل زهاب شماری اثر دستکند، نظیر گوردخمۀ دکان داود، بَرد عاشقان و حوض عاشقان وجود دارد که اغلب کارکرد تدفینی دارند و ردّپای سنت معماری دستکند را در کوهپایههای غربی زاگرس مرکزی به خوبی نشان میدهند. در میان آثار دستکند منطقه، اثر موسوم به »قلعه مریم« ویژگی متفاوت و کارکرد خاصی دارد که در ترکیب با یک معماری آجری اثری را پدید آورده که به استناد متون تاریخی و تحلیلهای باستانشناختی میتوان آن را اثری ویژه قلمداد کرد. قلعه مریم در دامنۀ جنوبی کوه »کَل گا رِ«، در حد فاصل دشت زهاب و دشت قلعهشاهین در اصل یک غار طبیعی کوچک است که نما و بخشی از سقف آن بهدلیل تراش صخره هموار شده و کموبیش شکلی مشابه ورودی گوردخمۀ دکان داود به خود گرفته است؛ هرچند در نگاه نخست این تشابه واضح است، اما این دو اثر ماهیت متفاوتی دارند. تا آنجاکه پیداست، به نظر میرسد با هدف پنهاننمودن این غار- دستکند، بنای کوچکی را جلوی این اثر ایجاد نمودهاند. برهمین اساس پرسش اصلی این پژوهش این است که بنا و بهویژه دستکند واقع در پشت آن چه کاربردی داشته و چرا باید در جلوی یک غار- دستکند چنین بنایی برپا کنند. پژوهشها نشان میدهد که سنت ساخت بنا در جلوی غارها محدود به نمونۀ قلعه مریم نیست و محوطۀ کاستروم زرزوان، پرگامون و آرامگاه بابا قدرت اسفراین نمونههای دیگری از ایندست هستند. با توجه به تحلیلهای باستانشناختی و اشارۀ متون سُریانی و متون دورۀ اسالمی بهنظر میرسد که دستکند قلعه مریم در واقع نیایشگاهی باستانی در کنار چشمۀ پر آب موسوم به »سراب قره بالغ« بوده و پس از تغییرات در شکل و ریخت غار، با هدف پنهاننگهداشتن مکان زیارت مومنان، در جلوی آن بنایی برپا شده که کارکرد دقیق آن رفتهرفته بر ما روشن خواهد شد. گویا بهدلیل تقدس غار و اقتضات دینی، میبایست این مکان از دیدهها پنهان میبود و به همین دلیل در جلوی این غار- دستکند، بنایی برپا شده تا ورود و خروج مومنان و زیارتکنندگان به درون غار سربسته باقی بماند.
پژوهشگران	شکوه خسروی (نفر اول)، سجاد علی بیگی (نفر دوم)، ایرج رضائی (نفر سوم)، سامر نظری (نفر چهارم)