یاور وفائی

گیاهان خانواده ارکیدسانان با بیشتر از 28000 گونه شامل انواع خاکزی، دارزی و صخره‌زی در سراسر جهان گسترش یافته‌اند. گونه‌های خاکزی دارای انواع غده‌ زیرزمینی گوشتی گرد و یا پنجه‌ای هستند. پودر حاصل از غده‌های ارکید در تهیه نوشیدنی‌های سنتی مدیترانه‌ای و بستنی سنتی خاورمیانه کاربرد فراوانی دارد. با توجه به تهدید مداوم جمعیت ارکیدها و در معرض انقراض بودن تعداد زیادی از گونه های مختلف ارکید، نیاز ضروری به برنامه ریزی در جهت بازیابی و حفظ خزانه زمینی این خانواده از گیاهان به شدت احساس می شود. در فاز اول این پژوهش کشت بذر سه گونه ارکید خاکزی شامل Ophrys straussii، Orchis simia و Anacamptis coriophora بر روی محیط کشت درون‌شیشه‌ای Malmgren است. درصد روند پاسخگویی به شرایط دمایی متفاوت و میزان تغییرات بذر ارکیدها از مرحله بذر به پروتوکورم و گیاهچه ابتدایی موجود در محیط کشت درون‌شیشه‌ای مورد مطالعه قرار گرفت. در این پژوهش دو دمای 20 و 25 درجه سانتیگراد به صورت حد ماکزیمم و حد مینیمم برای رشد بذرهای ارکید مورد مطالعه قرار گرفت. پژوهش مورد نظر در قالب فاکتوریل دو عاملی و در10 تکرار انجام شد. نتایج آزمایش اول نشان داد، دمای‌25°c برای مراحل سه‌گانه تورم جنین، توسعه ریزوئید و سبز شدن دو گونه ارکید خاکزی شامل O. straussii و A. coriophora مناسب بود، اما برای گونه O. simia دمای مطلوب 20°cبود. بر پایه نتایج حاصل، گونهA. coriophora در هرسه مرحله مورد مطالعه بیشترین مقدار گذر بذرهای اولیه به مرحله بعدی رشد را در دمای ‌25°c داشت. این گونه دارای بیشترین درصد تورم بذر در دمای‌25°c و به میزان 8/93 درصد است. در ادامه بیشترین درصد توسعه ریزوئید در دمای‌25°c و به مقدار 2/90 درصد بود. همچنین بیشترین درصد سبز شدن در دمای‌25°c و به میزان 6/85 درصد اتفاق افتاد. فاز دوم این پژوهش با بهره‌گیری از گیاهچه‌های درون شیشه‌‌ای ارکید گونه A. coriophora آماده انتقال به بستر کشت‌های برون شیشه‌ای آغاز شد. این آزمایش به صورت فاکتوریل با سه عامل در قالب طرح کاملا تصادفی انجام گرفت. عامل اول بسترهای ترکیبی شامل (پرلیت+کوکوپیت)، (پیت‌ماس+کوکوپیت)، (پوست درخت+ کوکوپیت)، (خاک جنگلی+ کوکوپیت) و (خاک معمولی منطقه) بود. تیمارهای مایکوریزایی شامل مجموعه مایکوریزای تجاری، مجموعه مایکوریزای طبیعی مناطق بوکان، جوانرود و دهگلان به عنوان عامل دوم استفاده شد و در ادامه عامل سوم به صورت تیمار ارائه عامل سرما و فقدان عامل سرما بود. آزمایش دوم در مجموع شامل 50 تیمار در 3 تکرار انجام شد. براساس نتایج کلی آزمایش دوم می‌توان گفت، بررسی تأثیر مستقل و متقابل عامل‌های کاربردی شامل بستر کشت ترکیبی، دما و مجموعه مایکوریزایی نشان می‌دهد، که بستر کشت‌ (پیت‌‌ماس+کوکوپیت) مناسب‌ترین بستر کشت در جهت بهبود صفات مورفولوژیکی، صفات فیزیولوژیکی، درصد میزان غده‌دهی، است. با مطالعه بیشتر نتیجه‌گیری شد، که ارائه عامل سرما به صورت مستقل و یا طی تأثیر متقابل با سایر عوامل یعنی بستر کشت ترکیبی و یا مجموعه مایکوریزایی طبیعی و تجاری، موجب بهبود صفات مورد مطالعه شده است. در ضمن از میان مجموعه‌های مایکوریزایی مورد مطالعه، مجموعه (مایکوریزایی طبیعی منطقه جوانرود) تاثیر بیشتری در جهت بهبود صفات مورد مطالعه، رشد، توسعه و غده دهی ارکیدها داشت. عامل سرما در هر فاز درون شیشه ای جهت شکستن خواب بذر و تحریک جوانه زنی و در فاز برون شیشه ای جهت بهاره‌سازی گیاهچه های جوان و تحریک رشد و بهبود روند آن استفاده می شود.