ناصر خالق پناه

اندازه‌گیری و برآورد فرسایش خاک و تولید رسوب، به‌عنوان یکی از مشکلات مهم در سطح جهان و ایران، با هدف برنامه‌ریزی حفاظت خاک امری ضروری است. تنوع عوامل مؤثر بر فرسایش باعث شده برای برآورد فرسایش و تولید رسوب روش‌های متعددی در کشورهای گوناگون ارائه شود که هریک دارای معایب و محاسنی می‌باشند. با وجود مدل‌های زیاد ارائه‌شده جهت فرسایش خاک، مدل RUSLE هنوز به‌طور گسترده‌ای مورد استفاده قرار می‌‌گیرد، اما این مدل اطلاعاتی در ارتباط با مقادیر رسوب به ما نمی‌دهد. زمانی‌که این مدل با یک مدل نسبت تحویل رسوب ترکیب شود، می‌تواند تخمین قابل قبولی از بار رسوب برای یک حوضه داشته باشد. لذا هدف از این مطالعه برآورد هدررفت خاک و بار‌رسوب با استفاده از مدل RUSLE و تلفیق برخی مدل‌های برآورد رسوب با آن جهت برآورد بار‌رسوب در پارسل A حوضه سد قشلاق سنندج بود. بدین منظور، با استفاده از روش نمونه‌برداری تصادفی طبقه‌بندی‌شده، 200 نمونه خاک از عمق 30-0 سانتی‌متری جمع‌آوری شد و پارامترهای بافت خاک، توزیع اندازه ذرات، کربن آلی، میانگین وزنی قطرخاکدانه‌ها (MWD) و کربنات کلسیم معادل خاک در آزمایشگاه با روش-های معمول اندازه‌گیری گردید. جهت تعیین پارامتر‌های ورودی مدل‌های مورد بررسی از نتایج آزمایشگاهی، تصاویر ماهواره لندست 8 در طول یک دوره 6 ساله و برخی داده‌های هواشناسی استفاد شد. در نهایت به کمک نرم‌افزارهای ArcMap، SagaGIS، Arcview و ENVI پارامترها و نقشه‌های مورد نیاز مدل‌ RUSLE تهیه گردید. با توجه به عدم محاسبه بار‌رسوب توسط مدل RUSLE از سامانه SATEEC GIS جهت محاسبه نسبت تحویل رسوب و بار رسوب (با بهره‌گیری از پنج روش شامل: USDA (1972)، Boyce (1975)، Vanoni (1975)، Slope-based و GA-based) حوضه بهره گرفته‌شد. نتایج نشان داد خاک‌های منطقه مورد مطالعه عمدتاً به‌خاطر مقادیر بالای سیلت و شن خیلی ریز فرسایش‌پذیری متوسط تا بالایی داشتند. براساس نتایج به‌دست آمده، فرسایش خاک در حوضه مورد بررسی از حداقل صفر تا حداکثر 287 تن در هکتار در سال در سطح پیکسل با میانگین 12/11 تن در هکتار در سال متغیر بود. باتوجه به تخمین مدل RUSLE، می‌توان گفت که حدود 86% منطقه مورد مطالعه دارای فرسایش قابل توجه و شدید (Considerable and severe) می‌باشد. برطبق آمار بلندمدت رسوب خارج‌شده از حوضه و با استفاده منحنی سنجه رسوب اصلاحی، حوضه 48/2 تن در هکتار در سال بار معلق داشته که با احتساب 20 درصد بار بستر، بار کل رسوب خارج‌شده از حوضه 1/3 تن در هکتار در سال محاسبه گردید. کمترین و بیشترین میزان رسوب و رسوب ویژه به‌ترتیب در مدل‌های Boyce و Slope-Based به‌دست آمد، اما مقدار رسوب برآورد شده با استفاده از روش USDA نزدیک‌ترین مقدار را به رسوب اندازه‌گیری شده در خروجی حوضه داشت. باتوجه به مشاهداتی که در طول این تحقیق در عرصه صورت‌گرفته و همچنین برطبق آمار بلندمدت رسوب خارج‌شده از حوضه و براساس نتایج بدست آمده، به‌نظر می‌رسد مدل RUSLE برآورد خوبی از وضعیت فرسایش و حساسیت به فرسایش حوضه مورد مطالعه به کمک فناوری‌های GIS و RS داشته است. همچنین نتایج نشان داد تلفیق مدل RUSLE با سامانه SATEEC ممکن است بتواند تخمین قابل قبولی از نسبت تحویل رسوب و بار رسوب حوضه ارائه دهد.