ناصر خالق پناه

سابقه و هدف: فرسایش توده ای حرکت سنگ و خاک به پایین شیب است که عمدتاً به دلیل نیروی ثقل است. یکی از مهم‌ترین حرکت‌های توده ای، جریان واریزه ای بوده، که درواقع لغزش های سریع در حال حرکت هستند و بلای طبیعی بسیار خطرناکی در مناطق کوهستانی است. روش‌های بیولوژیک و مهندسی مختلفی جهت کنترل فرسایش و جلوگیری از حرکت رسوبات به قسمت های پایین دست وجود دارد. بندهای اصلاحی متداول ترین روش مورداستفاده برای کنترل جریان واریزه می باشند. هدف اصلی از ساخت آن‌ها کنترل و کاهش میزان رسوبات ورودی به رودخانه ها است. در مناطقی که جریان واریزه ای وجود دارد، ممکن است پشت بندها از رسوبات درشت‌دانه و واریزه ای پر شود، ازاین‌رو ضرورت دارد عملکـرد ایـن سـازه هـا در نگهداشـت رسـوبات مختلف بررسی شود. در بخش هایی از حوضه ننور بانه جریان واریزه ای وجود داشته که سبب خسارت به جنگل های پایین-دست آن‌ها شده و همچنین سبب پر شدن آبراهه ها و مخازن بندهای اصلاحی شده است. لذا، هدف از این تحقیق بررسی عملکرد بندهای احداث شده در بخش هایی از حوضه ازلحاظ دانه بندی رسوبات بود. مواد و روش ها: با استفاده از منابع، اطلاعات و نقشه های موجود، 58 نقطه از سطح حوضه مشخص و از خاک سطحی آن‌ها نمونه برداری صورت گرفت. برای تعیین توزیع اندازه ذرات خاک از روش هیدرومتری با قرائت 24 ساعته و سری الک استفاده گردید. در این پژوهش، تعداد 88 بند گابیونی و ملاتی مورد ارزیابی قرار گرفت. از هر بند در دو نقطه و از دو عمق، نمونه رسوب تهیه گردید (درمجموع 57 نمونه رسوب). نمونه های رسوب پس از هواخشک شدن از الک 2 میلی‌متری عبور داده‌شده و توزیع اندازه ذرات کوچک‌تر از 2 میلی‌متر با استفاده از روش هیدرومتری (قرائت 24 ساعته) و الک مشابه نمونه های خاک تعیین گردید. جهت تعیین توزیع اندازه ذرات بزرگ‌تر از 2 میلی‌متر نیز از روش الک (الک‌هایی با قطرهای بزرگ‌تر از 2 میلی‌متر) استفاده گردید. درنهایت منحنی های دانه بندی و همچنین D50 رسوبات پشت مخازن بررسی و کارایی این بندها در به دام اندازی رسوبات ریزدانه و رسوبات واریزه ای و درشت دانه با مقایسه توزیع اندازه ذرات نمونه خاک‌های بالادست بندها و رسوبات پشت بندها بررسی گردید. یافته ها: با توجه به توزیع اندازه ذرات زیر 2 میلی‌متر نمونه های خاک و رسوب، نسبت شن، سیلت و رس در نمونه‌های رسوب بندهای اصلاحی (با مقادیر میانگین 90.53، 5.45 و 4.02، به ترتیب برای شن، سیلت و رس) با نسبت آن‌ها در نمونه خاک های بالادست بندها تفاوت نسبتاً فاحشی داشت. نتایج نسبت D50 (بخش زیر 2 میلی‌متر) رسوبات به نمونه خاک بالادست بندهای اصلاحی (با میانگین 25.92) نیر نشان داد بیشتر بندهای اصلاحی در به دام انداختن ذرات شن و درشت تر از آن مؤثر بوده اما در نگهداری ذرات ریزتر کارایی کمتری داشته اند. بالا بودن مقادیر D50 کل رسوبات (با میانگین 3.80) نیز تأییدکننده این مطلب بوده و نشان می دهد قسمت اعظم رسوبات به دام افتاده، درشت‌دانه هستند. شواهد محلی و مطالعات عرصه‌ای نیز نشان داد تعدادی از بندهای اصلاحی قرارگرفته در مسیر جریان واریزه ای در یک یا دو رخداد بارشی به طور کامل پرشده بودند. نتیجه گیری: نتایج تجزیه‌وتحلیل رسوب نشان داد بیشتر بندهای اصلاحی در نگهداری رسوبات واریزه ای و درشت دانه بسیار مؤثر بوده و مانع حرکت آن‌ها به پایین دست شده اند. اما این بندها در به دام انداختن رسوبات دانه ریز تأثیر کمی داشته و به نظر می رسد به روش های مکملی برای کنترل و به-دام انداختن رسوبات ریزدانه ناشی از جریان واریزه و جریان های بعدی، در پایین‌دست بندها نیاز باشد. هرچند نمی توان نقش این بندها در کاهش شدت‌جریان آب، کاهش دبی اوج سیلاب ها، حفاظت از جاده ها و مناطق مسکونی پایین‌دست و بسیاری اثرات دیگر را نادیده گرفت.