مهتاب پیرباوقار

مقدمه: عوامل فیزیوگرافی (ارتفاع از سطح دریا، شیب و جهت دامنه)، اثر مهمی در شکل‌گیری رویشگاه‌ها و توزیع و رشد گونه‌های گیاهی دارند. هدف این پژوهش، بررسی تأثیر این عوامل بر ویژگی‌های زیست‌سنجی درختان بنه در استان کردستان بود. مواد و روش‌ها: این پژوهش در منطقه‌ای به مساحت 1860 هکتار از جنگل‌های سنندج انجام گرفت. منطقۀ پژوهش، با استفاده از روی هم‌گذاری نقشه‌های ارتفاع از سطح دریا، جهت دامنه و شیب، به 36 واحد همگن فیزیوگرافی تقسیم شد. برای هر یکان شکل زمین، چهار نقطۀ نمونه‌برداری تصادفی (معادل چهار تکرار) به‌صورت رقومی طراحی و مختصات آنها برای موقعیت‌یابی به GPS وارد شد. در هر نقطه نمونه‌برداری، هفت اصله از نزدیک‌ترین درختان بنه به آن نقطه با قطر برابرسینۀ مساوی و بیش از 5 سانتی‌متر (در کل 1008 اصله درخت بنه)، به‌عنوان درختان نمونه انتخاب شدند. برای درختان نمونه، قطر برابرسینه، ارتفاع کل، ارتفاع تنه، ارتفاع تاج، قطر بزرگ تاج و قطر عمود بر آن اندازه‌گیری و وضعیت شادابی تاج ثبت شد. پراکنش قطری درختان بنۀ اندازه‌گیری‌شده به‌تفکیک عوامل فیزیوگرافی ترسیم و آماره‌های قطر، ارتفاع کل، ارتفاع تنه، ارتفاع تاج، شادابی تاج و ضریب قدکشیدگی، به‌تفکیک واحدهای فیزیوگرافی و کل (بدون در نظر گرفتن شرایط فیزیوگرافی) محاسبه شد. بررسی تأثیر عوامل فیزیوگرافی بر نمایه‌های زیست‌سنجی درختان بنه با استفاده از آزمایش فاکتوریل در قالب طرح کاملاً تصادفی (با در نظر گرفتن ارتفاع از سطح دریا، شیب و جهت دامنه به‌عنوان فاکتورهای آزمایش) انجام گرفت. مقایسۀ میانگین قطر برابرسینه، ارتفاع تنه، سطح تاج و ضریب قدکشیدگی درختان بنه در ترکیبات تیماری عوامل فیزیوگرافی (ترکیب سطوح فاکتورهای آزمایش) پس از رد فرضیۀ یکسان بودن آنها براساس نتایج تجزیۀ واریانس، با استفاده از آزمون تبعی توکی انجام گرفت. یافته‌ها: براساس نتایج، ارتفاع از سطح دریا مهم‌ترین عامل تأثیرگذار بر قطر درختان بنه بود. به‌طور کلی، با افزایش ارتفاع، قطر درختان نیز افزایش یافت. از نظر ارتفاع کل و ارتفاع تاج، اختلاف معنی‌داری بین درختان بنه در طبقه‌های فاکتورهای فیزیوگرافی مشاهده نشد. فاکتور شیب بر ارتفاع تنه تأثیرگذار بود، به‌طوری ‌که درختان در دامنه‌های با شیب کمتر، ارتفاع تنۀ بیشتری داشتند. افزون بر این، سطح تاج درختان بنه تحت تأثیر ترکیبی از شیب و جهت دامنه قرار داشت و شادابی تاج نیز تحت تأثیر همزمان جهت دامنه و ارتفاع از سطح دریا قرار داشت. ضریب قدکشیدگی درختان بنه، به‌طور معنی‌داری تحت تأثیر ارتفاع از سطح دریا قرار داشت. نتیجه‌گیری: این پژوهش نشان داد که عوامل فیزیوگرافی به‌طور چشمگیری بر رشدونمو درختان بنه تأثیرگذارند. درک این تأثیرات می‌تواند در برنامه‌ریزی برای مدیریت پایدار جنگل‌های بنه بسیار مفید باشد. با شناسایی عوامل محدودکنندۀ رشد درختان بنه، می‌توان اقدامات مدیریتی مناسبی را برای بهبود وضعیت رویشگاه‌ها و افزایش پایداری این گونۀ ارزشمند طراحی کرد. برای تعمیم نتایج این پژوهش به مناطق دیگر، به پژوهش‌های مشابه در مناطق مختلف با شرایط اقلیمی و اکولوژیکی متفاوت نیاز است.