مسعود داوری

آتش‎سوزی یکی از رخدادهای مهم و رایج در کلیه اکوسیستم‎های جنگلی است که تأثیرات بسیار پیچیده‎ای بر روی خصوصیات خاک دارد. تغییرات خصوصیات فیزیکی (تخریب ساختار و تخلخل خاک، افزایش رواناب و فرسایش)، شیمیایی (کاهش مواد آلی، تبخیر کاتیون‎ها، تغییر ذخایر عناصر غذایی و چرخه آن ها) و بیولوژیکی خاک (کاهش در گونه‎های میکرو و ماکروفون‎ها و تغییر جمعیت میکروبی) توسط آتش می‎تواند سبب تغییر در پوشش و فعالیت‎های گیاهی گردد. آتش سوزی در جنگل ها و مراتع ایران که دارای اقلیم و پوشش گیاهی متفاوتی است خسارت های فراوانی به جا می گذارد.در این پژوهش اراضی جنگلی حوزه آبخیز دریاچه زریبار که در طی 5 سال اخیر دچار آتش سوزی شده اند برای نمونه برداری انتخاب گردید. با استفاده از اطلاعات آتش سوزی های سال های 1391 تا 1396 موجود در اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان کردستان و اداره منابع طبیعی شهرستان مریوان، به ازای هرسال 2 ایستگاه گزینش و در هر ایستگاه یک نقطه به عنوان تیمار آتش سوزی و یک نقطه به عنوان شاهد انتخاب شد. برای اندازه گیری میزان رواناب، فرسایش خاک و تولید رسوب، از دستگاه شبیه ساز باران شرکت Eijkelkamp برای ایجاد بارشی متناسب با شرایط بارش غالب منطقه (2 میلی متر در دقیقه) و از پلات 3/0× 3/0 متر استفاده شد. میزان رواناب و رسوبات خروجی از پلات شبیه ساز باران، هر ده دقیقه یک-بار و به مدت یک ساعت توسط بطری های پلاستیکی یک لیتری جمع آوری شد. حجم رواناب با استفاده از روش وزنی و غلظت رسوب معلـق از روش برجا گـذاری و تخلیه آب تعیین شد. نمونه برداری از خاک در تیر 1396 انجام شد بدین ترتیب که در چهار طرف هر پلات، چهار نمونه خاک سطحی (0-5 سانتی متر) برداشت و با اختلاط آنها یک نمونه ترکیبی تهیه شد. در نمونه های خاک متغیرهای نیتروژن کل، نیترات، آمونیوم، فسفر کل، نسبت نیتروژن به فسفر، کلسیم، پتاسیم و نیز پتاسیم و در نمونه های رواناب، حجم رواناب، مقدار رسوب، نیترات محلول، آمونیوم محلول، نیتروژن کل محلول و فسفر کل محلول سنجش گردید. آنالیز آماری داده ها با آزمون پارامتری یک فاکتوری طرح کاملاً تصادفی و آزمون چند دامنه ای دانکن به کمک نرم افزار IBM SPSS Statistics 24 انجام شد. نتایج این پژوهش نشان می دهد که آتش سوزی باعث افزایش تراکم مواد غذایی حامل ترکیبات نیتروژن در خاک شده و درنهایت سبب افزایش میزان نیتروژن کل، همچنین افزایش بسیار زیاد مقدار فسفر کل خاک (286 درصد) بلافاصله پس از وقوع آتش سوزی و عدم بازگشت شرایط به حالت طبیعی حتی در درازمدت (پس از 4 سال از وقوع آتش سوزی) گردیده است. بررسی میزان نسبت نیتروژن به فسفر خاک در عرصه آتش گرفته در سال اول آتش سوزی (اثرات آنی) کاهش معنی داری نشان داد اما در سال های بعدی (اثرات میان مدت و بلندمدت) روند تغییرات عوض شده و افزایش نسبتاً ناچیزی را نشان داد. به همین ترتیب مقدار محلول نیتروژن کل، فسفر کل نیترات ((NO3-، آمونیوم (NH4)، کلسیم و پتاسیم در دو عرصه سوخته و طبیعی اختلاف معنی دار مشاهده شد. همچنین بررسی روند افزایشی تولید رواناب و تغییرات رسوب تولیدی طی بارش شبیه سازی شده در هر دو پلات سوخته و طبیعی بیانگر اختلاف میانگین 470 میلی لیتر رواناب و 25/2 گرم رسوب بین عرصه های سوخته و طبیعی است و روند افزایشی تولید رسوب در عرصه سوخته نسبت به عرصه طبیعی بسیار افزایشی تر است و اختلاف میزان رسوب تولیدی مرتباً بیشتر می شود.