مسعود داوری

فرسایش پذیری خاک (K) فاکتوری کلیدی در ارزیابی نرخ هدررفت خاک بوده و به‌عنوان ورودی مدل‌های فرسایشی خاک نیز مورد‌نیاز است. وجود این پارامتر برای مدیریت حفاظت از منابع خاک و آب ضروری است. فرسایش پذیری خاک تحت‌عنوان مقاومت خاک در برابر جدا شدن توسط ضربه قطرات باران و/یا جریان‌های سطحی تعریف می‌شود. در معادله جهانی هدر‌رفت خاک (USLE)، فرسایش پذیری K با استفاده از توزیع اندازه ذرات خاک، مقدار ماده آلی، نفوذپذیری و ساختمان خاک محاسبه می‌شود. پژوهش‌های چندی نشان داده‌اند که فرسایش‌پذیری خاک ممکن است تحت تأثیر دیگر ویژگی‌های فیزیکی و شیمیایی خاک قرار گیرد. در پژوهش حاضر که در خاک‌های آهکی استان کردستان در غرب ایران انجام شد تأثیر ویژگی‌های مختلفی خاکی بر فرسایش‌پذیری (K) و فرسایش‌پذیری بین‌شیاری(Ki) بررسی شد. افزون بر این، عوامل مهم مؤثر بر هدررفت خاک و رواناب، همراه با تأثیر نوع کاربری اراضی بر شاخص‌های فرسایش‌پذیری خاک نیز مورد ارزیابی قرار گرفت. بدین منظور، از یک شبیه‌ساز باران قابل حمل با سطحی معادل 33 × 33 سانتی‌متر که بر روی شیب حدود 9 درصد قرار می‌گرفت، استفاده شد. سپس مقدار هدررفت خاک، رواناب و Ki 100 پلات مورد‌مطالعه با اعمال بارشی با شدت 90 میلی متر در ساعت اندازه گیری شد. در این پژوهش ویژگی‌های مبنایی خاک شامل توزیع اندازه ذرات، چگالی ظاهری و حقیقی، مقدار مواد آلی، pH، EC، کربنات کلسیم معادل، پایداری خاکدانه‌ها و نفوذپذیری خاک نیز در نزدیکی هر کرت اندازه‌گیری شد. ابعاد فراکتالی خاکدانه‌ها با استفاده از دو مدل تایلر و ویت‌کرافت (DmT) و ریو و اسپوزیتو (Dn) تعیین شد. فاکتور فرسایش پذیری خاک نیز با استفاده از فرمول های USLE، EPIC و روش شیرازی و بویرسما (1984) (KSh-Bo) محاسبه شد. نتایج نشان داد که KUSLE با رس، سیلت، شن خیلی ریز، شن (2- 1/0 میلی‌متر)، کربن آلی خاک (SOC) و بعد فراکتال توزیع اندازه خاکدانه‌ها (DPSD) همبستگی معنی‌داری داشت. دیگر عامل فرسایش‌پذیری، یعنیKEPIC، نیز با سیلت، شن خیلی ریز، شن (2- 05/0 میلی‌متر)، SOC، DPSD و همچنین pH همبستگی معنی‌داری نشان می دهد، در حالی که KSh-Bo تنها با میانگین وزنی و هندسی قطر خاکدانه‌ها (به‌ترتیب MWD و GMD) رابطه معنی‌داری داشت. مقادیر DmT و Dn با KUSLE، KEPIC، KSh-Bo، هدر‌رفت خاک، رواناب و Ki همبستگی نداشتند، که خود بیان‌گر آن است این ابعاد فراکتالی شاخص‌های مناسبی برای کمّی کردن فرسایش خاک نیستند. همچنین نتایج نشان داد که بین Ki با رس، سیلت و DPSD همبستگی معناداری وجود دارد. هدررفت خاک و رواناب نیز با رس، شن خیلی ریز، شن، BD، SOC، KUSLE و KEPIC همبستگی قابل توجهی نشان دادند. سایر یافته‌ها نشان داد که نوع کاربری اراضی تأثیر معنی‌داری بر شاخص‌های فرسایش‌پذیری خاک نداشت. این یافته‌ها نشان می‌دهد که DPSD می‌تواند شاخص‌های کاربردی برای پیش‌بینی فرسایش خاک در انواع مختلف کاربری‌های اراضی باشد.