لقمان قهرمانی

مقدمه و هدف: آتش به عنوان یک عامل اکولوژیکی مهم، اکثر اکوسیستم‌ها را تحت تأثیر قرار می‌دهد. وسعت و ماهیت تغییرات ایجاد شده در هر بوم‌سازگان، به نوع بوم‌سازگان و شدت آتش‌سوزی بستگی دارد. مطالعه پاسخ گونه‌های درختی به آتش‌سوزی برای درک فرآیندهای بازسازی بوم‌سازگان‌های جنگلی از اهمیت حیاتی برخوردار است. این پژوهش به بررسی واکنش درختان بلوط ایرانی (Quercus brantii) به شدت‌های مختلف آتش‌سوزی می‌پردازد و ویژگی‌های جوانه‌زنی پس از آتش و رویش قطری و ارتفاعی جست‎‌ها) را در سال‌های پس از وقوع آتش‌سوزی مورد ارزیابی قرار می‌دهد. مواد و روش‌ها: برای این پژوهش، سه منطقه جنگلی سوخته انتخاب شد که از زمان وقوع آخرین آتش‌سوزی در آنها به ترتیب دو، سه و پنج سال می‌گذشت (تیمارهای 2AF، 3AF و 5AF). در هر منطقه، سه ترانسکت ممتد (شامل دو ترانسکت در حاشیه و یک ترانسکت در بخش میانی توده‌ها) در راستای شیب غالب و با رعایت فاصله اثر حاشیه‌ای 20 متری، برداشت شد. در هر ترانسکت، برای درختان نمونه سوخته بلوط ایرانی که تنه یا تاج آنها با ترانسکت برخورد داشت، مشخصات قطر یقه، تعداد جست‌های پیش از آتش‌سوزی (جست‌های دارای نشانه‌های سوختگی در ساقه و تاج)، شدت سوختگی (در سه طبقه کم، متوسط و زیاد)، تعداد جست‌های ایجادشده پس از آتش‌سوزی (جست‌های فاقد علائم سوختگی در ساقه و تاج) و قطر و ارتفاع جست‌های غالب (برای قطورترین و بلندترین جست در هر کنده) ثبت شد. برای بررسی شدت سوختگی در هر گروه جست، سه طبقه شدت سوختگی شامل: کم، متوسط و زیاد به روش مشاهده‌ای تعیین شد. برای محاسبه میانگین رویش قطری و ارتفاعی، به ترتیب قطر و ارتفاع جست غالب پس از آتش‌سوزی در هر گروه جست بر مدت زمان سپری شده از وقوع آتش‌سوزی (بر حسب سال) تقسیم شد. یافته‌ها: نتایج نشان داد که بلوط ایرانی از طریق مکانیسم جست‌دهی به آتش‌سوزی پاسخ می‌دهد، با این حال میزان جست‌دهی تحت تأثیر قطر کنده سوخته و شدت سوختگی قرار دارد. به‌طوری‌که با افزایش قطر کنده، تعداد جست‌های تولیدشده پس از آتش‌سوزی کاهش می‌یابد و بیشترین تعداد جست در کنده‌های با قطر کم مشاهده می‌شود. با افزایش شدت سوختگی، فراوانی جست‌های پس از آتش‌سوزی به طور معنی‌داری افزایش می‌یابد. اختلاف بین سطوح مختلف شدت سوختگی در سطح اطمینان 99 درصد معنی‌دار بود (01/0>P). یشترین میزان رویش قطری جست‌های پس از آتش‌سوزی در تیمارهای بررسی‌شده (1/9 تا 2/10 میلی‌متر در سال) در کنده‌های با قطر بیشتر (طبقه‌های قطری 11 و 13 سانتی‌متر) و در شرایط شدت سوختگی متوسط تا زیاد مشاهده شد. میزان رویش ارتفاعی جست‌های تولیدشده پس از آتش‌سوزی، بدون در نظر گرفتن طبقه قطری و شدت آتش‌سوزی، در تیمارهای 2AF، 3AF و 5AF به‌ترتیب 34، 32 و 35 سانتی‌متر در سال بود. بیشترین رویش ارتفاعی جست‌ها در تیمارهای 2AF، 3AF و 5AF به ترتیب 47، 38 و 42 سانتی‌متر در سال، مربوط به درختان با شدت سوختگی زیاد بود. نتایج آزمون همبستگی نشان‌دهنده‌ وجود رابطه‌ معنی‌دار ضعیف و معکوس بین تعداد جست‌های تولیدشده پس از آتش‌سوزی و قطر یقه‌ کنده پیش از آتش‌سوزی بود. بین تعداد جست‌های تولیدشده پس از آتش‌سوزی و تعداد جست‌های موجود بر روی کنده مادری پیش از آتش‌سوزی، همبستگی مثبت ضعیف اما معنی‌داری مشاهده شد. نتیجه‌گیری کلی: نتایج این پژوهش نشان داد که بلوط ایرانی در پاسخ به آتش‌سوزی، شروع به جست‌دهی می‌کند. تعداد جست‌های تولیدشده پس از آتش‌سوزی در هر کنده به قطر کنده و شدت سوختگی وابسته است. بیشترین تعداد جست در شرایط سوختگی شدید مشاهده گردید. میزان رویش ارتفاعی جست‌های تولیدشده نیز با تغییر شدت سوختگی متفاوت بود، به‌طوری‌که بلندترین جست‌ها در سوختگی شدید ثبت شد.