قادر میرزاقادری

گندم‌های مصنوعی که طی سال‌های 1397 و 1398 در دانشگاه کردستان تولید شده بودند به همراه ارقام گندم نان باران (به عنوان رقم دیم مقاوم به خشکی) و پیشگام (رقم آبی با عملکرد خوب) و برخی نتاج حاصل از تلاقی گندم‌های مصنوعی با ارقام گندم نان در پاییز 1399، کشت شدند و تلاقی‌های گندم‌های سنتتیک با ارقام گندم نان در بهار سال‌های 1399 و 1400 ادامه یافت. بذر بوته-های مختلف لاین‌ها به صورت جداگانه با حفظ شجره برداشت و نهایتاً طی سال‌های 1400 و 1401 مورد بررسی‌های مورفولوژیکی، سیتوژنتیکی و انتخاب برای صفات عملکرد و اجزای آن همچون عملکرد بذر در بوته، گلوم نرم، زودرسی، یوپلوئیدی واقعی و اندازه و شکل بذر قرار گرفتند. آنیوپلوئیدی در بین ژنوتیپ‌های گندم نان پدیده‌ای معمول بود و در بین نتاج حاصل از تلاقی گندم های مصنوعی با ارقام گندم نان فراوانی بیشتری داشت. اگرچه شکستگی های کروموزومی نیز (عمدتاً در ژنوم های A و B) مشاهده شد، هیچ موردی از کروموزوم‌های نوترکیب (دارای جابجایی) مشاهده نگردید که احتمالا به دلیل وجود آلل غالب Ph1 در والد دوروم و ارقام گندم زراعی مورد استفاده در تلاقی‌ها می‌باشد زیرا این لوکوس از جفت شدن کروموزوم‌های هومیولوگ و لذا وقوع کراسینگ‌اور و جابجایی در بین هومیولوگ‌ها طی میوز جلوگیری می‌کند. آنیوپلوئیدی اثر معنی‌داری بر کاهش عملکرد، باروری و زمان رسیدگی داشت و انتخاب برای لاین‌های یوپلوئید در نسل‌های اولیه نتاج حاصل از تلاقی با گندم‌های سنتتیک، به شناسایی لاین‌های زودرس پایدار با عملکرد بالا سرعت بخشید. الگوهای باندی الکتروفورز پروتئین‌های گلیادین و گلوتنین، محتوای آهن و روی بذر، محتوای پروتئین بذر و شاخص گلوتن در 44 لاین گندم سنتتیک و آمفی‌پلوئید بررسی شد. حدود 79% از لاین‌ها دارای بیش از 15% پروتئین در بذر بودند که در 45% از این‌ها بیش از 18% بود. لاینهای با محتوای پروتئین بالا مربوط به سه ژنوم مختلف امر، دوروم و یا T. timopheevii به عنوان والدین مادری در تلاقی با Ae. tauschii بودند. تنها 18% از لاین‌ها خواص گلوتنی قوی را نشان دادند که عمدتاً لاینهای تلاقی برگشتی T. durum × Ae. tauschii با گندم معمولی بودند. علاوه بر این، تنوع آلل‌های HMW-GS در لوکوس Glu-B1 به طور قابل توجهی بیشتر از سایر لوکوس‌ها بود و آلل‌های HMW-GS شناسایی شده Null، 1 و *2 در لوکوس Glu-A1؛ زیرواحدهای 13+16 و 6+22 در لوکوس Glu-B1؛ و آلل‌های 5، 3+10 یا 10، 5+10 یا 10.5 و 2+5/12 در لوکوس Glu-D1 بیشترین فراوانی را داشتند. زیرواحدهای 1، *2، 6+22 و 5+10 به طور کلی با خاصیت نانوایی گندم مرتبط بودند که عمدتا در ترکیب تلاقی گندم دوروم × Ae. tauschii مشاهده شد.