فردین حسین پناهی

یکی از وجوه بلاغی قرآن کریم، مؤلفه‌های خاصِّ آوایی و موسیقاییِ موجود در فرم زبان قرآن است که با ویژگی‌های منحصربه‌فرد خود، بلاغت موسیقایی خاصّی در بافت کلام قرآن ایجاد کرده است که نه تنها با وجوه آوایی، بلکه با تولید و انتقال معنا در آیات قرآن کریم نیز ارتباط تنگاتنگی دارد، چنان‌که به فرم خاصّی در زبان قرآن شکل داده است که نه می‌تواند زیرمجموعه کلام منظوم قرار بگیرد، و نه جزو مؤلفه‌های رایج نثر به حساب آید. وجوه موسیقاییِ بافت کلام در قرآن، از دیرباز به عنوان یک الگوی بلاغی مورد توجه سخنوران بوده است. از این میان، در اشعار عربی سعدی نمود قابل توجهی از تأثیر بلاغیِ موسیقی بافت کلام قرآن را می‌توان مشاهده کرد. تأثیر بلاغت موسیقاییِ قرآن در آفرینش‌های ادبی سعدی، در مطالعات سعدی‌شناسی چندان مورد توجه قرار نگرفته است. در این مقاله به منظور تبیین تأثیر موسیقایی قرآن کریم در کلام سعدی، به بررسی وجوه مختلف تأثیر وزنی و موسیقاییِ آیات قرآن بر سروده‌های عربی سعدی می‌پردازیم. نتایج مقاله، شگردهای متنوع سعدی در به‌کارگیری وجوه مختلفِ بلاغت موسیقاییِ کلام قرآن را در اشعارش نشان می‌دهد چنان‌که در جایگاه‌های مختلفی از موسیقی درونی، کناری و بیرونی اشعارش از ظرفیت‌های موسیقایی کلام قرآن بهره برده است. این شگردها علاوه بر آشکار کردن ژرف‌نگری‌های سعدی در لایه‌های ظریف بلاغت موسیقایی زبان قرآن، نبوغ قابل توجه او در استفاده هنری از بلاغت موسیقاییِ قرآن در سطوح مختلف موسیقایی اشعارش را نشان می‌دهد، بدون آن‌که در این کار راه تکلّف و تصنّع را پیموده باشد.