زاهد یوسفی

تغییرات چشم‌انداز شهری، به ویژه در کشورهای در حال توسعه، فرآیندی پیچیده و چندبعدی است که پایداری اکولوژیک و کیفیت زندگی شهری را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. این پژوهش با هدف تحلیل این دگرگونی‌ها در شهر بوکان، به عنوان یک نمونه مطالعاتی برجسته از شهرهای متوسط و مهاجرپذیر ایران، انجام شده است. اهداف اصلی تحقیق شامل مستندسازی روند تغییرات و تحولات کاربری اراضی، شناسایی عوامل و نیروهای محرکه مؤثر بر آن و پیش‌بینی سناریوی آتی تحولات بوده است. برای دستیابی به این اهداف، از یک رویکرد پژوهشی آمیخته (کمی-کیفی) استفاده شد. در بخش کمی، با بهره‌گیری از تصاویر ماهواره‌ای لندست در پنج بازه زمانی طی چهل سال (1363-1403) و استفاده از نرم‌افزارهای ENVI و ArcGIS Pro، تغییرات کاربری اراضی تحلیل گردید. همچنین، با استفاده از مدل زنجیره مارکوف-خودکار سلولی (CA-Markov) در نرم‌افزار TerrSetو لحاظ کردن متغیرهای رانشی در QGIS، روند آتی تغییرات تا افق 1413 پیش‌بینی شد. در بخش کیفی، از طریق مصاحبه‌های نیمه‌ساختاریافته با 26 نفر از مدیران، متخصصان و نخبگان شهری و تحلیل مضمون داده‌ها با نرم‌افزار MAXQDA، عوامل مؤثر بر تحولات شناسایی و ریشه‌یابی شدند. نتایج کمی نشان‌دهنده یک دگرگونی ساختاری در چشم‌انداز است؛ به طوری که مساحت مناطق ساخته‌شده با رشدی 200 درصدی، عمدتاً به قیمت نابودی اراضی کشاورزی و مراتع، افزایش یافته است. همچنین، افزایش 94 درصدی اراضی آبی همزمان با کاهش منابع آب، نشان از یک الگوی تشدید کشاورزی ناپایدار دارد. یافته‌های کیفی، یک مدل علی سلسله‌مراتبی را آشکار ساخت که در آن، ضعف ساختاری در نظام حکمرانی و مدیریت شهری به عنوان عامل بنیادین، بستری را برای اثرگذاری اقتصاد سوداگرانه زمین و شوک جمعیتی ناشی از مهاجرت‌های مدیریت‌نشده فراهم کرده است. مدل پیش‌بینی نیز با نشان دادن کاهش تراکم جمعیتی در آینده، تشدید الگوی پراکنده‌رویی شهری را به عنوان محتمل‌ترین سناریو تأیید می‌کند. این پژوهش نتیجه می‌گیرد که چشم‌انداز بوکان در یک مسیر توسعه ناپایدار قرار گرفته که محصول یک سیستم شهری ناکارآمد است. یافته‌ها بر ضرورت فوری انجام اصلاحات ساختاری در نظام حکمرانی، مهار سوداگری زمین و مدیریت یکپارچه توسعه شهری به منظور دستیابی به پایداری تأکید دارند.