یاور وفائی

اطلاعات اندکی در رابطه با تنوع مورفولوژی و ریزساختار بذر در گونه های ارکید خاکزی ایرانی وجود دارد. تحقیق حاضر الگوی تنوع ژنتیکی بین و درون جمعیت های گونه های ارکید غده ای جمع آوری شده از حوزه زاگرس را جهت دست یابی به اطلاعات ژنتیکی مورد استفاده برای برنامه های حفاظت ژنتیکی مورد بررسی قرار می دهد. در این ارتباط تنوع فنوتیپی 106 ژنوتیپ از 17 جمعیت متعلق به 8 گونه جمع آوری شده از حوزه زاگرس با 33 صفت مورفولوژیکی در سطح گیاه و 15 صفت مربوط به بذر بررسی شد. ژنوتیپ های مورد بررسی تنوع معنی داری را در صفات مورد بررسی نشان دادند و بیش تر صفات بررسی شده ضریب تغییرات بیش از 30 درصد را نشان دادند که بیشتر برای صفات با قابلیت اقتصادی همانند طول گل آذین (11/40%)، تعداد گل (02/53%)، طول دوره گلدهی (24/44%)، وزن تر غده (34/50%) و وزن خشک غده (43/38%) مشاهده شد. بالاترین میانگین قطر کوچک (43/1±61/5 سانتی متر)، قطر بزرگ (27/1±36/7 سانتی متر)، وزن تر غده (84/4±38/23 گرم) و وزن خشک غده (40/0±80/2 سانتی متر) در گونه Himantoglossum affine جمع آوری شده از منطقه جوانرود ثبت شد. از سوی دیگر قطورترین بذر (50/1±2/260 میکرومتر) و نازک ترین بذر (50/1±12/150 میکرومتر) به ترتیب در بذر گونه های Orchis simia (جمعیت پاوه) و Dactylorhiza umbrosa (جمعیت مریوان) مشاهده شد. همچنین نتایج حاصل از آنالیز همبستگی معنی داری را به صورت مثبت و منفی بین صفات مربوط به گل، گل آذین و غده نشان داد. درصد تشکیل کپسول همبستگی مثبتی با تعداد گل (36/0 r=) و تاریخ گلدهی (57/0 r=) نشان داد. وزن تر غده با تعداد برگ (r = 66/0)، طول ریشه (77/0r = ) و تعداد ریشه (63/0 r =) همبستگی مثبت نشان داد. مؤلفه های اصلی (PC) با مقدار ویژه بیش تر از 45/0 به عنوان مقادیر معنی دار در نظر گرفته شدند که بر این اساس 8 مؤلفه بیش از 90 درصد کل واریانس را به خود اختصاص دادند. دندروگرام رسم شده طبق روش Ward و بر اساس فاصله اقلیدسی، ژنوتیپ های مورد بررسی را در 6 گروه اصلی قرار داد که ژنوتیپ های مربوط به گونه های Orchis collina، Himantoglossum affine، Orchis coriophora،Dactylorhiza umbrosa، Orchis mascula و Orchis simiبه ترتیب در گروه های اول تا پنجم قرار گرفتند. خصوصیات مورفولوژیکی در سطح گیاه در ترکیب با ویژگی های مربوط به بذر نه تنها قادر به تفکیک گونه های مورد بررسی شدند، بلکه توانستند جمعیت های با منشأ جغرافیایی متفاوت را نیز از یکدیگر جدا کنند. از یک دیدگاه حفاظتی، تنوع بالای مشاهده شده در ژرم پلاسم بررسی شده را می توان در برنامه های حفاظت گونه و نیز در اهداف اهلی سازی مورد استفاده قرار داد.