برای بیشتر بزرگان تصوف، زندگی دوگانه ای قائل شده اند گاهی فردی گناهکار بر اثر حادثه ای دگرگون می شود و به عارفی بزرگ بدل می گردد گاهی نیز عارفی بزرگ دچار فتنه می شود اما این فتنه و بلا برای بهبود کار او لازم و ضروری است، علت و بنیاد این تحولات عموماً به صورت افسانه است به گونه ای که درک و قبول چنین اخباری دشوار است. با توجه به اهمیتی که عارفان برای جهان شناسی قائل اند و شناخت شناسی خود را نیز بر همین جهان شناسی استوار می کنند برای فهم ریشه و بنیاد مسائل عرفانی و درک و توجیه تحول افسانه ای عارفان، تلقی و تأثر آنان را از روایت ها و عناصر مختلف آفرینش بررسی کرده ایم. در این بررسی روشن می شود برخی اخبار و روایات متون عرفانی و سلوک عارفان، بازتاب الگوهای اسطوره ای است که متناسب با نقش و کاربرد خود در جامعه و محیط صوفیان، شکل های متنوع پذیرفته است.
