شیرکو ابراهیمی محمدی

با توجه به شرایط اقلیمی خشک و نیمه خشک کشور ایران، پژوهش در خصوص کمیت و کیفیت آبهای سطحی به ویژه رودخانه‌ها، دارای اهمیت زیادی می‌باشد. بهره‌برداری بیش از حد مجاز از این منابع و به تبع آن افزایش میزان آلودگی‌ها در محیط زیست، سبب کاهش کمیت و کیفیت این منابع شده است. هرگونه آلودگی رواناب‌های سطحی در بالادست، آثار نامطلوب متعددی در پایین دست برجا می‌گذارد. ورود پساب‌های صنعتی، شهری و کشاورزی، تغییر کاربری اراضی، عدم مدیریت صحیح عوامل آلاینده، تغییرات دبی جریان و نهایتاً تغییرات فاکتورهای اقلیمی از جمله عواملی هستند که می‌توانند کیفیت رودخانه‌ها را تهدید کنند. لذا در این پژوهش کمیت و کیفیت آب رودخانه‌های تلوار و چم‌شور در شرق استان کردستان بررسی گردید. برای انجام این پژوهش داده‌های 17 متغیر کیفیت آب شامل آنیونها (CL, SO4, HCO3, No3 و Sum.A) کاتیونها ( Mg, Ca, K, Na, ℅Na و Sum.K) و سایر متغیرها شامل (PH, Sakhti-m, Sakhti-k، Sar، TDS و EC) مربوط به ایستگاه‌های هیدرومتری تلوار-حسن‌خان، تلوار-دهگلان، چم‌شور-شادی‌آباد و چم‌شور-دلبران و داده‌های بارش سالانه سه ایستگاه باران‌سنجی دوسر، حسن-خان و بلبان‌آباد در طول دوره پژوهش (1992 تا 2018) از دفتر مطالعات پایه منابع آب شرکت مدیریت منابع آب ایران دریافت گردید. سپس برای سنجش نرمال بودن متغیرها از آزمون کولموگروف-اسمیرنوف و برای مقایسه میانگین داده‌های بارش سالانه و دبی بسته به نرمال بودن و یا نبودن از آزمونهای تجزیه واریانس ANOVA و کروسکال‌والیس استفاده گردید. همچنین شاخص‌ خشکسالی هواشناسی (SPI) و شاخص خشکسالی هیدرولوژیکی (SDI) چهار ایستگاه هیدرومتری فوق‌الذکر محاسبه و روند آنها بررسی گردیده و همبستگی بین این آنها تحلیل شد. برای بررسی میزان تاثیر بارش بر میانگین دبی سالانه ایستگاههای هیدرومتری مورد پژوهش، میزان همبستگی دبی با بارشهای هم‌زمان و پیشین آنالیز شد. جهت تحلیل تغییرات زمانی و مکانی کیفیت آب ایستگاهها، شاخص WQI سالانه و روند آن، ارتباط بین این شاخص با مجموع بارش و میانگین دبی سالانه بررسی گردید. نتایج این پژوهش نشان داد که تغییرپذیری شاخص SPI نسبت به شاخص SDI بیشتر بود. نتایج آزمون من-کندال حاکی از کاهشی بودن روند شاخص SDI یا افزایش معنی‌دار خشکسالی‌های هیدرولوژیکی در ایستگاه چم‌شور- دلبران در سطح 001/0، ایستگاه چم‌شور- شادی‌آباد در سطح 1/0، ایستگاه تلوار-حسن‌خان در سطح 01/0 و ایستگاه تلوار-دهگلان در سطح 05/0 بود. نتایج این آزمون همچنین نشان داد که روند کاهشی شاخص SPI تنها در ایستگاه تلوار-حسن‌خان در سطح 05/0 معنی‌دار بود. در این پژوهش، همبستگی معنی‌داری بین شاخص‌های سالانه SDI و SPI مشاهده نشد. به عبارت دیگر خشکسالی‌های هیدرولوژیکی تنها ناشی از خشکسالی‌های هواشناسی نبوده و احتمالا عوامل دیگری مانند تغییر کاربری اراضی در این امر دخیل باشند. نتایج پژوهش‌ حاضر بیانگر روند کاهشی بارش در همه ایستگاه‌های باران‌سنجی به جز بلبان‌آباد و روند کاهشی دبی در همه ایستگاههای هیدرومتری بود. نتایج آزمون من-کندال نشان داد که روند متغیرهای کیفیت آب HCO3 و مجموع آنیونها در هر چهار ایستگاه هیدرومتری کاهشی بود. در مجموع به جز ایستگاه تلوار-دهگلان که روند 12 متغیر کیفیت آب آن مثبت می‌باشد، در بقیه ایستگاهها شاهد روند افزایشی مقدار متغیرهای کیفی هستیم. در نهایت می‌توان گفت که ایستگاه‌های تلوار-حسن خان و چم‌شور-شادی‌آباد به نسبت دو ایستگاه دیگر داری کیفیت آب پایین‌تری هستند.