گفتمان وجهی-توضیحی برساخته ای است که از ترکیب دو نوع گفتمان وجهی و توضیحی سامان یافته است. این نوع گفتمان ضمن اطمینان بخشی به شنونده-خواننده در باب واقعی بودگی موضوع بازنمایی، سعی می کند به شیوه خوداظهاری درباره بوطیقای تولید یا خوانش متن- اعم از باورها یا روش شناسی- اطلاعاتی انضمامی در اختیار وی قرار دهد. این شگرد به صورت آشکار و ضمنی در اغلب متن های ادبی بویژه آثار کلاسیک از جمله متن های عرفانی به چشم می خورد، منتهی از میان متن های کلاسیک عرفانی کمتر متنی وجود دارد که در آن مولف-راوی به اندازه منِ سخنگوی مقالات شمس به شکلی آشکارا و خوداظهارانه، الگوهای تولید یا خوانش خود درباب باورها یا روش شناسی خویشتن را افشاء کند. در این نوشتار ضمن معرفی انواع گفتمان وجهی-توضیحی منِ سخنگوی مقالات شمس، به شگردها و کارکرد آنها نیز پرداخته شده است. نتیجه نشان می دهد گفتمان های وجهی-توضیحی مندرج در مقالات شمس که برای انسجام متن، جلب و هدایت مخاطب-شنوندگان سامان یافته است برغم تاکید شمس بر اصل متابعت و ردّ برخی از تلقی های شطحی؛ در مواردی کاملاً مبتنی بر ادعاهایی کرامت وار، شطح گونه و حتی تابوشکنانه است که طبق آنها سخنگوی فراداستانی متن، موضع خود را در قبال سایر عرفا نشان داده یا نوع تعامل خود با هستی و خدا را افشاء می کند. توجه به این خوداظهاری ها در خوانش متن مقالات شمس و البته خوانش جهان معرفتی شمس بسیار ضروری است.
