در هر متنی، سوژه ها به لحاظ موقعیت در نقش هایی همچون، راوی، راوی- کنشگر، شخصیت، روایت شنو و خواننده سامان می یابند. این سامان یابی که از الگوهای معرفتی هر عصر و قواعد ژانر متاثر است نقش چشمگیری در پیرنگ سازی روایت ها دارد به طوریکه سوژه ای خاص حتی در روایت های مشابه با وضعیت ها و کارکردهای متفاوت صورتبندی می شود. تامل در جابجایی وضعیت سوژه ای خاص می تواند هم روند تطور جایگاه آن سوژه را نشان دهد هم الگوهای معرفتی حاکم بر متن های در بردارندۀ سوژه را افشا کند. حکایت« ماهیان و آبگیر» از زمره روایت هایی است که در دو جهان پیشامدرن و مدرن فارسی؛ در سه متن کلیله و دمنه، مثنوی معنوی و ماهی سیاه کوچولوی صمد بهرنگی صورتبندی شده است. این نوشتار نشان خواهد داد که چگونه حکایت ماهیان و آبگیر در هر یک از سه بازنمایی مذکور بنا به الگوهای معرفتی حاکم بر دوره و ژانر، پیرنگی خاص یافته و در هریک از حکایت ها، کنشگری خاص در مقام قهرمان یا شخصیت مطلوب معرفی شده است. به عبارتی دیگر بنا به الگوهای معرفتی حاکم بر جهان پیشامدرن شخصیت مطلوب راویان کلیله و دمنه و مثنوی معنوی آن ماهی ای است که عاملیت خود را کنار گذاشته و با مرده جلوه دادن خویشتن، خود را نجات می دهد با این تفاوت که شکل و نوع فردیت گریزی در دو روایت بنا به ویژگی ژانر اندکی متفاوت است. در مقابل در روایت صمد بهرنگی بنا به فردیت گرایی برآمده از جهان مدرن، قهرمان داستان ماهی ای است که نیزه به کمر بسته و فردیت خود را به شکلی ولو خام به نمایش می گذارد.
