عرفان اسلامی مکتبی است که از سدۀ دوم هجری راه خود را با زهد آغاز کرد و در دو سدۀ بعد به ایدۀ «فناء فی الله» و «بقاء بالله» رساند. این گزاره، گویای سیری است که در مسیر تکوین این مکتب به دید می‌آید و معمولاً با فراز و فرود همراه بوده است. خضر(ع) شخصیتی قرآنی است که به ادعای صوفیان، در این سیر از بدو پیدایی عرفان تا والاترین منازل آن، همدم سالکان طریقت بوده و آنان را همراهی می‌کرده است. امّا او در مسیر عرفان همیشه به یک صورت حضور نمی‌یابد؛ گاهی پیری راهدان است و گاهی هم نوآموزی شیدا. این پژوهش، بر اساس سه کتاب طبقات الصوفیه، کشف المحجوب و مرصاد العباد که در سه دورۀ مختلف از تکوین عرفان اسلامی نوشته شده‌اند، به شیوۀ توصیفی-تحلیلی، شیوه‌های حضور خضر را معیاری گرفته که با آن به بازشناسی سیر تکوینی عرفان و تصوّف اسلامی پرداخته است. طبق این معیار، هر اندازه از سده‌های آغازین این تکوین بیشتر فاصله گیریم، مرتبۀ خضر هم در دید عارفان تنزّل بیشتری می‌یابد.
