هجو یکی از انواع شعر غنایی محسوب می شود که علیرغم اهمیت آن در مطالعات روان شناختی، جامعه شناختی و ادبیات، هنوز به گونه ای بایسته مورد توجه واقع نشده است؛ نگاهی اجمالی به پژوهش های انجام شده درباره ی هجو، در مقایسه با سایر گونه های ادب غنایی، به خوبی مبین این مسأله است. پژوهش حاضر به بررسی و تحلیل هجو در شعر فارسی از قرن نهم تا معاصر می پردازد. روش پژوهش در آن، توصیفی ـ تحلیلی است؛ داده ها با روش کتاب خانه ای و سندکاوی گردآوری شده و با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا، تجزیه و تحلیل شده اند. این پایان نامه در پنج فصل تنظیم شده است. در فصل اول که با عنوان مقدمه و کلیات، نام گذاری شده ضمن بیان مسأله، به بررسی مواردی از قبیل ضرورت تحقیق، اهداف پژوهش، سؤالات تحقیق، محدودیت ها و روش تحقیق پرداخته می شود. در فصل دوم پیشینه ی پژوهش و تحقیقات انجام شده قبل از این تحقیق مورد بررسی قرار می گیرد. مبانی نظری عنوان فصل سوم این پایان نامه است که در آن به تعریف هجو (لغوی و اصطلاحی)، عناصر هجو و عناصر شعر پرداخته می شود؛ همچنین در این فصل برای روشن شدن دایره ی شمول هجو و عدم تداخل آن با طنز و هزل، این گونه های ادبی نیز توضیح داده شده اند. فصل چهارم به تجزیه و تحلیل پژوهش اختصاص دارد. مباحث این فصل شامل بخش های زیر است: در بخش اول ضمن ارائه ی توضیحاتی در مورد سراینده ی هجو (هجوکننده) ــ به عنوان یکی از عناصر هجو ــ به معرفی شاعران هجوپرداز در دوره ی مورد مطالعه می پردازد. بخش دوم هم شخص هجوشونده را که یکی دیگر از عناصر هجو است، مورد بررسی قرار می دهد. در بخش سوم که به موضوع و علل هجوسرایی اختصاص دارد، موضوعات هجو به دو دسته ی هجوهای خَلقی و خُلقی تقسیم می شوند. علل هجوسرایی نیز در سه دسته ی علل شخصی، سیاسی و فرهنگی مورد بررسی قرار می گیرند. در بخش چهارم این فصل شکل و زبان هجو که تعیین کننده ی ارزش های زیبایی شناختی آن است تحلیل می شود. در این بخش ویژگی های سبکی (زبانی، فکری و ادبی) اشعار هجو از قرن نهم تا معاصر توضیح داده شده است. همچنین کوشش های شاعران هجوپرداز نیز برای نوآوری در این قسمت بررسی می شود. شاعران نوآور مورد مطالعه در این بخش طرزی افشار، یغمای جندقی، ادیب الممالک فراهانی، ایرج میرزا، محمدتقی بهار، شهاب ترشیزی، میرزاده ی عشقی و عارف قزوینی هستند. نوآوری های شعری در هجو این دوره، در دو بخش فرمی و محتوایی بررسی می شوند. این نوآوری ها عبارتند از: استفاده از قالب تعزیه برای مضامین هجوی، استفاده از واژه ها و اصطلاحات عامیانه، هجو نمایش نامه ای و استفاده از تصویر و نقاشی برای هجو، استفاده از قالب تصنیف برای هجو، استفاده از ماده تاریخ در هجو، استفاده از مصادر فعلی و ساخت های جعلی ــ که به سبکی خاص در شعر تبدیل شده است ــ ، نقیضه سازی با مضمون هجو، سرودن هجوهای سیاسی و فرهنگی، هجو مخفی، استفاده از شیوه ی بیان بورلسک یا حماسه ی مضحک. در ادامه، عناصر شعر ( عاطفه، تخیل، زبان و آهنگ )در اشعار هجو دوره ی مورد مطالعه بررسی شده است؛ نتیجه نشان می دهد، که از این منظر شعر ادیب الممالک فراهانی ، ایرج میرزا و ملک الشعرای بهار غنی تر و قوی تر از شعر دیگر سرایندگان است. در این فصل همچنین بخشی نیز به بررسی اشعار هجو عامیانه اختصاص یافته و در آن ویژگی های زبانی و ادبی هجوهای عامیانه که در حقیقت سلاح مردم عادی در برابر بیداد ظالمان بوده، توضیح داده شده است. فصل آخر این پایان نامه هم به نتیجه گیری از مباحث گفته شده و ارائه ی پیشنهادهایی در جهت انجام پژوهش هایی جدید در زمینه ی هجو، اختصاص دارد.
