مهتاب پیرباوقار

در سالیان اخیر تخریب جنگل‌ها و مراتع و کاهش سطح آن‌ها در ناحیه رویشی زاگرس شمالی نگران‌کننده است. با توسعه بهره‌برداری‌های غیراصولی از جنگل‌ها و مراتع، ضرورت دارد عوامل پیشران و مؤثر بر تخریب جنگل‌ها و مراتع در شهرستان بانه شناسایی شوند و چارچوب تحلیل سوآت برای تغییر کاربری منابع طبیعی تدوین و راهکارهای مدیریتی مرتبط تدوین شوند. هدف از این پژوهش بررسی برخی علل و عوامل مهم تغییر کاربری اراضی و نقش آن بر تغییرات کمی و کیفی جنگل‌های شهرستان بانه است. برای اجرای این پژوهش سامان‌ عرفی روستاهای هواره خول، کیوله و سفید کمره در شرق شهر بانه انتخاب شدند (با مساحت 1860 هکتار). نقشه کاربری‌های موردنظر در این پژوهش از طریق برداشت میدانی، تجزیه‌وتحلیل تصاویر گوگل ارث و تفسیر عکس‌های هوایی مناسب تهیه شدند و وضعیت کنونی بوم‌سازگان (منطقه موردمطالعه) در مشخص و تشریح شد و یک چارچوب دپسیر (نیروهای محرک، فشار، موقعیت یا وضعیت کنونی، عارضه و پاسخ‌های مدیریتی) برای منطقه موردپژوهش تهیه شد. از طرفی پرونده‌های قضایی مرتبط با منطقه موردپژوهش نیز بررسی شد و یک تحلیل سوآت برای تغییر کاربری منابع طبیعی در منطقه موردپژوهش تدوین شد. بدین منظور مرز سیستم بر اساس مرز سه روستای موردپژوهش انتخاب شد و پرسشنامه‌ای حاوی نقاط قوت، ضعف، فرصت و تهدید تغییر کاربری تدوین و به‌وسیله نقش‌آفرینان مرتبط (76 نفر) تکمیل و بر اساس مقیاس لیکرت (امتیاز بین 1 تا 5) امتیازدهی شد. از ماتریس ارزیابی موقعیت و اقدام راهبردی برای تعیین راهبرد مدیریتی مرتبط برای مدیریت تغییر کاربری منابع طبیعی در روستاهای مورد پژوهش استفاده شد. نتایج نشان داد که سطح کاربری جنگل در دوره پژوهش (1390 -1400) از 6/61 درصد به 6/57 درصد کاهش‌یافته است و در همین دوره سطح کاربری خانه باغ از 9/4 به 4/10 رسیده است. مهم‌ترین نیروهای پیشران مؤثر بر تخریب جنگل شامل: پایین بودن سطح درآمد (فقر)، افزایش جمعیت، افزایش ارزش ملک و عرصه‌های کشاورزی در سالیان اخیر، نشان دادن مالکیت بر جنگل و مرتع و نگرانی از آینده و حرص و طمع هستند. نتایج بررسی پرونده‌های قضایی نشان داد که سطح تغییر کاربری منطقه موردپژوهش به میزان 3/156 هکتار بوده است و صرفاً برای 5/13 هکتار آن پرونده قضایی تشکیل شده است و سطح وسیعی از تغییر کاربری‌ها گزارش نمی‌شوند و مورد رسیدگی قضایی قرار نمی‌گیرند. نتایج تحلیل سوآت نشان داد که برای تغییر کاربری منابع طبیعی تعداد 10، 15، 9 و 9 قوت، ضعف، فرصت و تهدید وجود داشت و ازنظر کل نقش‌آفرینان الف: صدور رأی به‌حکم به رفع تصرف برای 87 درصد پرونده‌های قضایی برای تغییر کاربری؛ ب: گزارش نشدن 91.3 درصد از تغییر کاربری‌های منابع طبیعی؛ ج: وجود منطقه آزاد تجاری بانه و افزایش مبادلات تجاری در شهرستان بانه و د: کاهش 30 درصدی سطح جنگل‌های استان در یک دوره ده‌ساله (1399-1389) به ترتیب به‌عنوان مهم‌ترین قوت، ضعف، فرصت و تهدید تغییر کاربری منابع طبیعی در منطقه موردپژوهش شناسایی و معرفی شدند. ازنظر کل (76 نفر) نقش‌آفرینان (28/0-، 78/20-)، نقش‌آفرینان استان کردستان (30/1-، 70/21-) و کشوری (50/0-، 08/20-) راهبرد تدافعی برای تغییر کاربری منابع طبیعی شهرستان بانه شناسایی شد، از دیدگاه نقش‌آفرینان شهرستان بانه (54/1+، 58/19) راهبرد محافظه‌کارانه تائید شد. در راستای راهبرد تدافعی تعداد سه راهبرد الف: افزایش ضریب حفاظت از منابع طبیعی شهرستان بانه؛ ب: ارتقا ترویج منابع طبیعی باهدف افزایش دانش محیط‌زیست و منابع طبیعی جوامع محلی و ج: مدیریت و کنترل عوامل آسیب‌رسان به منابع طبیعی شهرستان بانه پیشنهاد شدند.