یکی از مباحث مهم تاریخی ـ زبانی در دورۀ اسلامی ایران حضور ترکان در آذربایجان و رواج زبان ترکی در این بخش از ایران است. این نظریۀ مهم که مردم آذربایجان پیش از رواج ترکی به یکی از زبانهای ایرانی شاخۀ شمال غربی سخن میگفتهاند، امروزه به اصلی خدشهناپذیر در تاریخ زبانهای ایرانی تبدیل شده و دانشجویان این حوزه از مطالعات ایرانی آن را در آغاز کار میآموزند. بااینحال، گرچه میدانیم نخستینبار ترکان سلجوقی بودند که به شمال غرب ایران وارد شدند و اندکاندک با تشکیل گروههای جمعیتی زبان خود را نیز در آنجا درگستردند، امّا ترسیم تاریخ نفوذ تدریجی ترکان و زبان ترکی در آذربایجان از زمان ورود سلجوقیان تا تشکیل حکومت صفویّه در قرن دهم، میتواند روند تغییر زبان را در این بخش از ایران روشنتر کند. از همینروی، ما در این مقاله با تکیه بر شواهدی از سه متن فارسی در قرن هفتم هجری که دو تای آنها از حوزۀ جغرافیایی آذربایجان و یکی نیز از شیراز برگزیده شده است، نشان میدهیم در این قرن نیز گرچه ترکان گروههای جمعیتی بیشتری در آذربایجان و ارّان تشکیل دادهاند، امّا همچنان مردم آذربایجان در بین خودشان و ترکان هیچ پیوندی متصور نبودهاند و ترک و ترکی را بیگانه میدانستهاند.
