جلال خورشیدی

یکی از اولین گام‌‌ها در اهلی‌‌سازی و اصلاح گونه‌‌های گیاهی، ارزیابی تنوع ویژگی‌‌های عملکردی و فیتوشیمیایی آن‌‌ها در عرصه طبیعی است. آویشن کوهی با نام علمی Thymus kotschyanus، یکی از گیاهان دارویی بومی ایران است که دارای پراکنش وسیعی در ایران می‌‌باشد. آویشن کوهی دارای خواص دارای خواص ضد باکتریایی، ضد قارچی، ضد ویروس و آنتی اکسیدانی می‌‌باشد. از مهم‌‌ترین ترکیبات آن می‌‌توان به ترکیبات فنولی و ترپنوئیدها اشاره کرد. در پژوهش حاضر، هفت اکسشن آویشن کوهی از مناطق مختلف استان کردستان (صاحب، تیلکو، زرینه، رشید‌‌آباد، تازه‌آباد بزن قران، آبیدر و آریز) جمع‌‌آوری گردید و ویژ‌‌گی‌‌های عملکردی و فیتوشیمیایی آن‌‌ها و نیز ارتباط آن‌‌ها با ویژگی‌‌های آب‌‌و‌‌هوایی و خاکی رویشگاه‌‌هایشان مورد ارزیابی قرار گرفت. تنوع بسیار زیادی از نظر خصوصیات فیتوشیمیایی و صفات عملکردی بین اکسشن‌‌های مورد مطالعه مشاهده گردید. در بین صفات عملکردی، وزن ساقه بدون برگ (52/93) وزن مجموع برگ‌های ‌‌ساقه (50/34) وزن گل آذین (49/52) میزان اسانس (46/35) و رنگ اسانس (41/83) دارای بیشترین ضریب تغییرات بودند. تجزیه به مؤلفه‌‌های اصلی نشان داد که مؤلفه‌ی اول با 41/78 درصد واریانس، بیشترین سهم را در تفکیک بین اکسشن‌‌ها داشت. طول برگ، وزن گل‌آذین، قطر گل‌آذین و رنگ اسانس بیشترین ضرایب (به‌ترتیب 0/893، 0/862، 0/824 و 0/817) را در مؤلفه اول داشتند و مؤثرترین صفات در تفکیک اکسشن‌‌ها شناخته شدند. نوع و میزان ترکیبات اسانس در اکسشن‌‌های مختلف، تا حدودی با هم متفاوت بودند و ترکیبات غالب اسانس بسته به اکسشن متفاوت بودند. آلفا-ترپینئول در اکسشن‌‌های صاحب و رشیدآباد، تیمول در تیلکو، کارن در زرینه، ایزوتیمول متیل اتر در تازه‌آباد بزن قران و لینالول در آبیدر و آریز به‌‌عنوان ترکیبات غالب اسانس شناسایی شدند. همبستگی‌‌های مثبت و منفی قابل‌توجهی بین ویژگی‌‌های اندازه‌‌گیری شده با خصوصیات جغرافیایی، آب و هوایی و خاکی رویشگاه‌‌ها مشاهده گردید که از این همبستگی‌‌ها می‌‌توان در برنامه‌‌های اصلاحی و کشت و کار این گیاه و تعیین محیط کشت ثانویه آن بهره گرفت. پراکنش اکسشن‌‌ها در خوشه‌‌های مختلف با پراکنش جغرافیایی آن‌‌ها تطابق نداشت که می‌‌تواند به دلیل تنوع ژنتیکی بالای اکسشن‌‌ها باشد. در مجموع و بر اساس مهم‌‌ترین صفات شامل وزن گل‌‌آذین، وزن برگ و محتوای اسانس، به‌‌ترتیب اکسشن‌‌های آبیدر، تازه‌آباد بزن قران، زرینه و صاحب اکسشن‌‌های برتر شناخته شدند. انتخاب بر اساس ترکیبات اسانس می‌‌تواند بسته به ترکیب هدف متفاوت باشد.