جلال خورشیدی

درختچه سماق با نام علمی Rhus coriaria L. متعلق به تیره Anacardiaceae یکی گیاهان دارویی و ادویه‌ای مهم در ایران و جهان می‌باشد. میوه‌های سماق دارای ترکیبات فعال بیولوژیکی زیادی از جمله اسیدهای فنولی، اسیدهای ارگانیک، آنتوسیانین‌ها، فلاونوئیدها، تانن‌های قابل هیدرولیز و ترپنوییدها می‌باشد. ژنتیک و خصوصیات رویشگاه، روی رشد و ترکیبات دارویی گیاهان تاثیرگذار هستند. بدین منظور در مطالعه حاضر ویژگی‌های مورفولوژیکی، بیوشیمیایی و فیتوشیمیایی ۷ جمعیت سماق رویش‌یافته در شمال‌غرب ایران (سردشت، ملالو، خان‌درسی، بیله‌سوار، یای‌شهری، آشان و آقبراز) مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که جمعیت‌های مورد مطالعه به لحاظ وزن تک میوه، طول تک میوه، وزن خشک خوشه، فعالیت ضد‌اکسایشی، محتوای اسانس و قطر درختچه تفاوت معنی‌داری با هم داشتند، ولی از نظر ارتفاع درختچه، عرض تک میوه و میزان فنول میوه، تفاوت معنی‌داری بین آن‌ها مشاهده نشد. میانگین درصد اسانس جمعیت‌های مورد مطالعه در محدوده 0/09 (در جمعیت بیله‌سوار) تا 0/19 (در جمعیت ملالو) درصد حجمی وزنی متغیر بود. بر طبق آنالیزهای انجام شده توسط دستگاه‌های GC-MS وGC-FID، در مجموع ۴۸ ترکیب در اسانس جمعیت‌های مورد مطالعه سماق شناسایی شدند. ترکیبات غالب شناسایی شده در مطالعه حاضر به ‌طور کلی ای-کاریوفیلن (49/72 -28/95%)، ان- نونانال (4/09 - 1/57%)، سمبرن (28/12- 8/28%)، آلفا پینن (7/8- 0/69%) و آلفا هومولن (4/98- 4/22%) بودند. بیشترین مقدار ترکیبات مذکور به‌ترتیب در اسانس میوه جمعیت‌های سردشت، خان-درسی، خان‌درسی، آشان و سردشت مشاهده گردید. بین صفات اندازه‌گیری شده و خصوصیات خاکی و آب و هوایی رویشگاه‌‌ها همبستگی‌های مثبت و منفی معنی‌داری مشاهده شد. تجزیه کلاستر جمعیت‌های مورد مطالعه بر اساس صفات اندازه‌گیری شده، جمعیت‌ها را به سه خوشه تقسیم‌بندی نمود. جمعیت‌های سردشت، ملالو، خان درسی، یای‌شهری در گروه اول، جمعیت‌های بیله سوار و آقبراز در گروه دوم و جمعیت آشان در گروه سوم قرار گرفتند. معرفی جمعیت برتر بسته به نوع صفت مدنظر اصلاح‌گر می‌تواند متفاوت باشد. در پژوهش حاضر جمعیت های برتر بر اساس صفات مهم مثل وزن خشک خوشه، فنول کل، میزان اسانس و سمبرن موجود در اسانس، به ترتیب شامل جمعیت‌های سردشت، بیله سوار، ملالو و خان درسی بودند.