ارزیابی تنوع مورفولوژیکی و فیتوشیمیایی جمعیت های متعلق به یک گونه گیاهی، در راستای حفاظت، اهلی سازی و اصلاح آن گونه، امری ضروری است. سماق با نام علمی Rhus coriaria L. درختچه ای دارویی متعلق به خانواده Anacardiaceae می باشد. در طب سنتی ایران، سماق به همراه برخی غذاها به عنوان یک عامل پیشگیری از بیماری های قلبی، بیماری سرطان، دارای خواص ضد میکروبی، ضد قارچی، ضد ویروسی، ضد التهابی، محافظت از کبد و مهار افت قند خون است. جهت ارزیابی تنوع مورفولوژیکی و فیتوشیمیایی جمعیت های مختلف سماق، در تیرماه سال 1398 نمونه های برگ و میوه از 8 رویشگاه طبیعی آن واقع در شهرستانهای پاوه و کماله واقع دراستان کرمانشاه، و زیویه، دگاگا، باخان، که س نه زان، سماقلو وکانی گویز از استان کردستان شناسایی و جمعآوری گردید. در این پژوهش 15 صفت مورفولوژیکی مرتبط با برگ و میوه و فنول کل، فعالیت ضداکسایشی و ترکیبات اسانس میوه ها ارزیابی شد. صفات وزن خشک و تعداد خوشه و نیز عرض برگچه بیشترین ضریب تغییرات را در بین جمعیت های سماق داشتند. تفاوت قابل توجهی بین جمعیت ها به لحاظ صفات اندازه گیری شده وجود داشت. بیشترین وزن خوشه (27/17 گرم)، تعداد میوه در خوشه (3/732) و فنول کل (03/4 میلی گرم گالیک اسید در گرم عصاره) به ترتیب متعلق به جمعیت های کانی گویز، کانی گویز و سماقلو بود. تجزیه به مولفه-های اصلی، صفات مورد مطالعه را در شش مولفه گروه بندی کرد که در مجموع، 03/87 درصد کل واریانس بین جمعیت ها را تبیین می کردند. صفات تعداد، طول و وزن خوشه و نیز عرض درختچه با دارا بودن بیشترین ضرایب عاملی در مولفه اول، مهمترین صفات در تفکیک جمعیت ها بودند. تعداد 25 تا 35 ترکیب در اسانس میوه جمعیت های مورد مطالعه شناسایی شد که در مجموع 12/81 تا 5/96 درصد کل ترکیبات اسانس را تشکیل می دادند. ترکیب غالب اسانس در اکثر جمعیت ها، سمبرن بود که بیشترین مقدار آن (2/41 درصد) در اسانس جمعیت پاوه مشاهده گردید. بین صفات اندازه گیری شده با ویژگی های آب و هوایی و خاکی رویشگاه ها، همبستگی-های مثبت و منفی معنی داری مشاهده گردید. تجزیه کلاستر جمعیت ها براساس مجموع صفات اندازه گیری شده، جمعیت ها را در دو خوشه گروه بندی کرد: که س نه زان، سماقلو، دگاگا و کانی-گویز در یک خوشه و جمعیت های پاوه، کماله، زیویه و باخان در خوشه ای دیگر قرار گرفتند. نتایج این پژوهش می تواند ما را در تعیین جمعیت برتر و نیز شرایط محیطی مناسب جهت اهلی-سازی و کشت و کار سماق کمک نماید.
