هادی نیری

به دلیل شرایط آب و هوایی خشک و نیمه خشک ایران، سیلاب یکی از مخاطرات آن محسوب می شود. به طوری که هر ساله سبب خسارات مالی و جانی زیادی می شود. این مخاطره بحران های مالی و زیست محیطی را در ایران تشدید کرده است. چنین ویژگی نیاز به مدیریت این بحران را ایجاب می کند. اولین قدم در مدیریت یک بحران، شناخت مخاطره است، به این صورت که با شناخت فرایندهای حاکم بر مخاطره، آن را شناسایی و با حذف یا تغییر آن عامل، میزان مخاطره و آسیب پذیری ناشی از آن را کاهش داد. سیلاب معلول فرایند بارشی و ویژگی های حوضه است. ویژگی آب و هوایی غیر قابل کنترل و تغییرات آن آنی است. بنابراین اولویت بندی مناطق بر اساس آن غیرمعقول و سخت است. بر این اساس، اغلب محققین از ویژگی های مورفومتری و ژئومورفولوژیکی و بعد فراکتالی رودخانه استفاده کرده اند، که تغییرات آن ها خیلی محسوس نیست. نرم افزارها و تکنیک های جدید به ویژه مدل ارتفاعی رقومی، استخراج آن ها را ساده و سریع کرده است. در مطالعات علمی روش هایی که ساده و دقیق و در عین حال سریع باشند، در اولویت می باشند. بنابراین در این مطالعه خطر سیل خیزی زیرحوضه های سفیدرود با به کارگیری شاخص های مورفومتری، هندسه فراکتال و WASPAS اولویت بندی شد. مزیت استفاده از روش فراکتال علاوه بر سادگی، دقت بالای آن به دلیل انطباق با ویژگی های پدیده های طبیعی است. زیرا هندسه فراکتال بر اساس قوانین فراکتال پایه گذاری شده است. در این مطالعه جهت اجرای مدل WASPASو شاخص های مورفومتری، طبقه بندی آبراهه ها به روش استرالر صورت گرفت. ایستگاه های دبی سنج به عنوان خروجی زیرحوضه ها در نظر گرفته شدند. زیر حوضه هایی که حداقل 15 سال داده دبی داشتند و سه رتبه و یا بیش از سه رتبه داشتند، برای محاسبات در نظر گرفته شدند. همچنین ترسیم شبکه زهکش و محدوده زیرحوضه ها با Google earth صورت گرفت. محدوده های مطالعاتی و نقشه های زمین شناسی به وسیلهGIS ترسیم شد. محاسبات داده های اولیه در اکسل انجام شد. بعد از این مرحله به شناسایی سیلاب های با دوره های بازگشت 2، 3، 5، 10، 20 و 50 ساله اقدام شد. قبل از محاسبه دوره های بازگشت اقدام به بازسازی داده با روش تناسب داده شد و سپس در نرم افزار EASIFIT طول دوره های بازگشت مخاطره سیل با کمک داده های لحظه ای اوج سیلاب های حوضه با توزیع احتمالاتی Wakeby، Weibull، G/E/V ، Lognormal ، Lognormal(3P) ، Weibull(3P)، Log_ person3، GumbelMAXو Person6 برازش داده شد. سپس در نرم افزار SPSS ضریب همبستگی اسپیرمن برای رابطه بین دوره های بازگشت و بعد فراکتالی، مورفومتری و WASPAS صورت گرفت. مدل WASPAS بعد از حذف شاخص با نتایج قبلی هم خوانی پیدا کرد و نتیجه منطقی و علمی را نشان داد. از روش WASPAS برای پهنه بندی مناطق سیل خیزی استفاده شد زیرا با دبی پیک سیلاب و دبی ویژه بعد از حذف بعضی از شاخص ها رابطه نشان داد. اما داده های مورفومتری و دوره های بازگشت روابط چندان مشخصی را نشان ندادند؛ به طوری که ارتباطی که در بعضی از منابع بین سیلاب و شاخص ها دیده می شد در این مطالعه دیده نشد. بعد فراکتالی رودخانه با روش بعد ظرفیت با دوره بازگشت دبی پیک سیلاب همبستگی بالایی را نشان داد. همچنین دبی ویژه با بعد فراکتالی رابطه معکوس را نشان داد که در دوره های بازگشت کوتاه مدت این رابطه بیشتر بود. کاهش همبستگی از سطح معنی داری 99 درصد به 95 درصد در دبی با دوره های بالاتر نشان دهنده تغییر دبی از حالت آشوبناکی به حالت تصادفی است، این مزیت فراکتال نسبت به دیگر روش ها است.