حامد جنیدی جعفری

سابقه و هدف: به‌‌کارگیری عملیات اصلاحی در مراتع و قرق از دیرباز به عنوان راهکارهایی برای بهبود وضعیت پوشش گیاهی و خاک مورد استفاده قرار می‌گرفتند. هدف از این پژوهش شناخت تاثیر عملیات اصلاحی و قرق بر تغییرات ویژگی‌های اصلی سلامت و کیفیت خاک است، بدین منظور حوزه معرف خامسان از زیر حوزه‌های آبخیز زوجی سیروان واقع در استان کردستان، برای انجام مطالعات انتخاب شد. عملیات اصلاحی مراتع منطقه خامسان، شامل عملیات مکانیکی (احداث بانکت و پیتینگ)، عملیات بیولوژیکی (کپه‌کاری و میانکاری) از سال 1385و قرق منطقه، توسط اداره کل منابع طبیعی استان کردستان، از سال 1386، به‌منظور حفظ و احیاء مراتع منطقه صورت گرفته‌است. مواد و روش‌ها: حوزه معرف خامسان، در شهرستان کامیاران واقع در استان کردستان، دارای سه نوع مدیریت شامل مدیرتی اصلاحی، قرق و منطقه تحت چرای دام، برای انجام مطالعه انتخاب شد. در هر نوع مدیریت، سه منطقه همگن با شرایط فیزیوگرافی تقریبا مشابه انتخاب شد و در هر کدام از آن‌ها پنج نمونه خاک (عمق 0-30 سانتی‌متری) برداشت شد. فاکتورهای وزن مخصوص ظاهری، بافت خاک، تخلخل، میانگین قطر ذرات، هدایت الکتریکی، اسیدیته، فسفر، پتاسیم، آهک، نیتروژن، کربن آلی، نسبت کربن به نیتروژن، تنفس پایه، تنفس برانگیخته، کربن زیست توده میکروبی، نیتروژن زیست توده کربن، نسبت کربن به نیتروژن زیست توده میکروبی، ضریب متابولیکی میکروبی اندازه‌گیری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفت. نتایج: از میان فاکتورهای مورد بررسی، از خصوصیات فیزیکی خاک (درصد سیلت، درصد رس، وزن مخصوص ظاهری، درصد تخلخل و میانگین قطر ذرات)، از شیمیایی (کربن‌آلی، فسفر، نسبت کربن به نیتروژن خاک) و از زیستی (تنفس پایه، تنفس برانگیخته، کربن زیست توده میکروبی، نیتروژن زیست توده میکروبی، نسبت کربن به نیتـروژن زیسـت توده میکروبی، نسبت کربن به نیتـروژن زیسـت توده میکروبی و نسبت میکروبی) تحت تاثیر نوع مدیریت قرار گرفته‌اند. شاخص‌های زیستی خاک در منطقه مورد مطالعه بیش از سایر ویژگی‌ها تحت تاثیر عملیات اصلاحی و قرق قرار گرفته‌است، به‌طوریکه بیشترین مقدار تنفس پایه در قسمت تحت چرای دام، 93/0 (mgCO2g-1dm24h-1)، بوده و کمترین آن در عملیات اصلاحی، 57/0 (mgCO2g-1dm24h-1)، می‌باشد. بیشترین وزن مخصوص ظاهری (69/1 (gr/Cm3)) در منطقه تحت چرای دام بوده است و کمترین آن (57/1 (gr/Cm3)) مربوط به مناطق با عملیات اصلاحی می‌باشد. نسبت کربن به نتیروژن خاک در مرتع با عملیات اصلاحی 18/12 می-باشد و در منطقه تحت چرای دام، 91/6 است. نتیجه‌گیری: چرای دام معمولا در مراتع کشور بیش از ظرفیت و در مدت طولانی صورت می‌گیرد، از این‌رو سطح قابل توجهی از مراتع کشور نیاز به اعمال مدیریت و تغییر سطح حفاظت دارد. در میان ویژگی‌های خاک شاخص‌های زیستی نسبت به سایر شاخص‌ها به تغییرات مدیریتی و محیطی حساس‌تر هستند و می‌توانند در ارزیابی سلامت خاک اکوسیستم‌ها به‌کار روند. انجام عملیات اصلاحی و مدیریت صحیح، با بهبود پوشش گیاهی، کمک به خاکدانه‌سازی و بهبود ساختمان خاک، افزایش ورود کربن، افزایش جمعیت میکروبی خاک، بهبود سلامت و کیفیت خاک را به‌دنبال دارد. نتیجه مطالعه انجام شده نشان‌دهنده تاثیر مثبت عمیات اصلاحی و قرق بر بهبود سلامت خاک می‌باشد.