برونشیت و نیوکاسل از بیماری های مهم ویروسی بوده که در سال های اخیر شیوع و شدت آن ها در ایران افزایش یافته است. برنامه های مؤثر واکسیناسیون به عنوان مهم ترین راه های کنترل این بیماری ها شناخته شده است. این پژوهش با هدف بررسی عوامل موثر در کارایی یک برنامه واکسیناسیون طیور گوشتی در ایجاد ایمنی همورال علیه بیماری های برونشیت و نیوکاسل در پرندگان آزمایشی و تجاری در استان کردستان انجام گردید. بدین منظور، در دو دوره پرورش مجزا، واکسیناسیون علیه برونشیت (آزمایش اول) و واکسیناسیون علیه نیوکاسل (آزمایش دوم) انجام گرفته و عوامل مهمی از جمله سن تجویز اولین واکسن، اثر تزریق واکسن دوگانه، تعداد واکسن های تجویز شده، و نوع و روش تجویز اولین واکسن ها در برنامه های متفاوت واکسیناسیون مورد بررسی قرار گرفتند. به منظور انجام آزمایش اول، تعداد 960 قطعه جوجه ی یک روزه سویه راس در 6 گروه آزمایشی در قالب 18 زیرگروه نامگذاری و تقسیم شدند. شرایط پرورشی در همه ی گروه ها یکسان بوده و در روزهای 1، 5، 14 و 21 از آزمایش تجویز واکسن های برونشیت اعمال گردید و در سنین 35 و 42 روزگی از گروه های آزمایشی جهت تعیین تیتر آنتی بادی علیه ویروس برونشیت خونگیری انجام گرفته و میزان ایمنی همورال القا شده با انجام تست الایزا بر روی نمونه سرم پرندگان مربوطه بررسی گردید. همچنین جهت انجام آزمایش دوم، تعداد جوجه های فوق الذکر در 7 گروه آزمایشی(6 گروه آزمایشی + یک گروه کنترل) در قالب 25 زیرگروه ، تقسیم شدند. در روزهای 1، 5، 9، 17 و 26 از آزمایش واکسن ها تجویز شدند البته در گروه کنترل هیچ نوع واکسنی تجویز نگردید. همانند آزمایش اول در روزهای 35 و 42 آزمایش از پرندگان نمونه خون استحصال گردید جهت تعیین عیار آنتی بادی علیه نیوکاسل از تست سرولوژیکی HI استفاده شد. مقایسه نتایج زمایش الایزا در زیرگروه هآ نشان داد: اولا زمان شروع، تعداد واکسن ها و روش تجویز واکسن برونشیت بر میزان تیتر آنتی بادی حاصله تاثیر میگذارد و بهترین نتایج مربوط به زیرگروههایی بوده است که واکسیناسیون آنها در یک روزگی شروع شده است دوما، در زیر گروه هایی که از 3 نوبت واکسیناسیون استفاده شده است تیتر ایجاد شده بیشتر بود سوما، بیشترین تیتر در زیر گروه هایی که تعداد 2 یا 3 نوبت واکسن دریافت نموده اند و واکسن را در روز اول و با روش اسپری دریافت کرده اند ایجاد شده است در مقایسه پاسخ همورال ایجاد شده بر علیه واکسیاسیون نیوکاسل مشخص گردید استفاده از واکسن تزریقی نیوکاسل به صورت تکی در مقایسه با واکسن دوگانه (نیوکاسل+آنفلوانزا) و تجویز توام دو واکسن نیوکاسل (تزریقی + قطره چشمی، یا تزریقی + اسپری) پاسخ آنتی بادی بیشتری را ایجاد کرده است. تجویز توام دو واکسن نیوکاسل (تزریقی + قطره چشمی، یا تزریقی + اسپری) در مقایسه با استفاده از واکسن تزریقی نیوکاسل به صورت تکی در شروع برنامه واکسیناسیون نه تنها افزایش معنی داری را در پاسخ آنتی بادی ایجاد نکرده است بلکه با وجود صرف هزینه و وقت بیشتر، در مواردی هم پاسخ ایجاد شده به صورت معنی داری کمتر بوده است. مقایسه تجویز سه روش تجویز واکسن نیوکاسل شامل تزریقی، B1 قطره چشمی و B1 اسپری به عنوان اولین تجویز در برنامه واکسیناسیون در 4 زیر گروه متناظر، که زمان شروع و تعداد واکسن های مشابه و حتی در مواردی متفاوتی داشته اند، نشان می دهد شروع برنامه واکسیناسیون در روز اول با روش اسپری ایجاد تیترهای بالاتری را در روزهای 35 و 42 روزگی در مقایسه با دو روش دیگر به دنبال داشته است ( p ≤ 0.05). همچنین نتایج آزمایش HI نشان داد زمان تجویز اولین واکسن عامل مهم دیگری است که روی تیتر ایجاد شده تاثیر می گذارد مقایسه پاسخ ایمنی همورال 6 گروه در روزهای 35 و 42 روزگی نشان می دهد در زیرگروه هایی که به عنوان اولین واکسن از واکسن های تزریقی، قطره چشمی یا اسپری استفاده شده است بالاترین تیترهای ضد ویروس واکسن در زیرگروه هایی دیده می شود که واکسیناسیون را از روز یک روزگی شروع نموده اند. در مجموع بر اساس نتایج حاصله از واکسیناسیون نیوکاسل می توان گفت استفاده از واکسن اسپری در روز اول واکسیناسیون در مقایسه با سایر روش ها منجر به پاسخ ایمنی بالاتری در جوجه های گوشتی مورد مطالعه شده و تجویز تعداد 4 واکسن نتایج مطلوب تری را از دیگر گزینه های بررسی شده بدست داده است.
