معماری به مثابه هنر خلق فضا از دو جنبه واجد بازشناخت می باشد؛ جنبه مادی و کمی که به شکل و کالبد معماری می پردازد و جنبه غیر مادی و اعتقادی که با دیدگاه عرفانی، با کشف و شهود(اشراق)، سیر در عالم معنا و رمزگشایی عالم مثال توسط سالک همراه است. عالم سراسر حسن و زیبایی و پر رمز و راز هنر و معماری اسلامی و مبانی عرفانی از زمان ظهور اسلام، اندیشمندان، هنرمندان و معماران گذشته را به تفکر و تاملی عمیق در حکمت عرفان اسلامی نشانده است. هنرمندان این دوره با طی منازل و سیر مراحل و سلوک عرفانی به کشف و شهود(اشراق) عوالم برتر از عالم عین پرداخته، به بطن و متن هنری راه یافته اند و با بهره گیری از این معارف و معانی به مبانی نظری و عملی خود دست یافته اند. در این گفتار سعی بر آن است تا با بازشناخت مفاهیم عرفانی و اشراقی به بیان معارف و مفاهیم هنر و معماری اسلامی پرداخته شود؛ از این طریق مسیر و روش خلق فضاهایی که بسترساز معراج انسان و تسهیل کننده صیرورت آنها باشد، فراهم می گردد.
