عقل از جمله مفاهیمی است که تعاریف مختلف و گاه متناقضی دربارۀ آن ارائه شده و هر کسی با تکیه بر مشرب فکری خود، برداشت و تفسیری از آن عرضه کرده است. از دیرباز میان عرفا و فلاسفه در باب عقل اختلاف نظر وجود داشته است و از جمله عارفانی که در این زمینه سخن گفته است نجمالدّین رازی، ملقّب به «نجم دایه» است که در نیمۀ نخست قرن هفتم هجری قمری، مرصادالعباد را در عرفان، تصوّف و سلوک، تألیف کرده است. این نوشتار به شیوۀ توصیفی – تحلیلی به بررسی و تحلیل جایگاه عقل در مرصادالعباد پرداخته است. دادههای پژوهش با استفاده از تکنیک تحلیل محتوا و به شیوۀ کتابخانهای بررسی شده است و در پی پاسخ به این سؤال است که عقل در مرصادالعباد چه مختصّات و جایگاهی دارد و اصولاً «رازی»، معرفت عقلی را تا چه اندازهای و در چه مواردی میپذیرد؟ نتایج پژوهش نشان میدهد که «رازی» برای عقل (از منظر مرتبۀ وجودیاش)، مراتب و حد و حدودی قائل است و آنجا که عقل میخواهد تنها ابزار معرفت باشد، مورد تخطئه قرار میگیرد و عقلی که وحی را نپذیرد مایۀ گمراهی میداند. این نکته در معنای تنزّل عقل و جایگاه آن نیست بلکه همسو با تعالی عقل و توجّه به مرتبۀ وجودی آن است.. همچنین از دیدگاه «رازی»، عقل قادر به شناخت اسما و صفات الهی نیست و باید با تزکیه و ریاضت به مرتبۀ نورانی بودن برسد.
