بختیار محمدی

بارش مهمترین متغیر جوی است که بررسی تغییرات و آگاهی از توزیع زمانی و مکانی آن نقش کلیدی در مدیریت بهتر منابع آب دارد. کمیت بارش و رفتار آن در آینده می تواند بر بسیاری از فعالیت های انسانی تاثیرگذار باشد. این پژوهش با هدف بررسی روند بارش در کشور عراق انجام شد. محدودیت دسترسی به داده های بارش گستره عراق باعث شد تا از یکی پایگاه داده های جهانی بارش که کشور عراق در قلمرو آن بود استفاده شود. در این پژوهش از داده‌های مرکز پیش بینی میان مدت جوی اروپایی(ECMWF) استفاده شد. مجموعه داده های متنوعی توسط این مرکز ارائه شده است. یکی از آنها، پایگاه داده‌ها ECMWF Reanalysis v5 یا ERA5 است. در این پژوهش از داده‌های بارش روزانه مدل ERA5 طی دوره زمانی 2021-1997 و ابعاد مکانی 1 در 1 درجه جغرافیایی استفاده شد. به جهت نیاز به انجام میانیابی داده‌های بارش، قلمرو کمی وسیع‌تر از عراق انتخاب شد. داده‌های مورد استفاده به صورت روزانه و در گستره جغرافیایی 37 تا 50 درجه طول شرقی و 27 تا 39 درجه عرض شمالی تهیه شد. سرانجام ماتریسی به اندازه 182 در 365 تهیه گردید. از روش آماری ناپارامتری من کندال برای بررسی روند بارش استفاه شده و مقدار تغییرات بارش براساس آزمون برآورد کننده شیب سن انجام شد. نتایج نشان داد که در گستره عراق بارش دارای نوسانات زمانی و مکانی قابل توجهی است. میزان نوسانات بارش در تمام ماههای سال یکسان و برابر نیست. در برخی از ماهها نوسانات بارش در گستره عراق زیاد و در برخی از ماهها اختلاف چندانی بین میزان بارش دریافتی در سراسر عراق وجود ندارد. به عنوان مثال در ژانویه دامنه تغییرات بارش 25 تا 45 میلیمتر و در ماه مارس 20 تا 60 میلیمتر است. به طور کلی نیمه شرقی عراق بویژه استان های بصره، میسان، سلیمانیه، شمال اربیل و دهوک از بارش بیشتری نسبت به مناطق دیگر بویژه غرب عراق برخوردارند. هسته های بیشینه بارش اغلب در طول سال بر روی این مناطق قرار دارند. بررسی بارش سالانه نیز نشان داد که اختلاف قابل توجهی بین بارش سالانه مناطق مختلف عراق وجود دارد. به طوری که میانگین بارش سالانه در گستره عراق بین 260 تا 660 میلیمتر نوسان دارد. به عبارت دیگر بین مناطق پر بارش(جنوب شرق و شرق عراق) و مناطق کم بارش(بخش‌هایی از مرکز و غرب عراق) اختلاف 400 میلیمتری بارش وجود دارد. نتایج دیگر پژوهش نشان داد که روند بارش ماههای سال تفاوت هایی دارند. همچنین در تمام ماههای سال بارش در گستره بزرگی از کشور عراق بدون روند معنی‌دار بوده است. اگرچه براساس نقشه های روند بارش می توان کاهش یا افزایش بارش را در بخش های زیادی از عراق مشاهده کرد؛ اما بارش در بیشتر بخش‌های عراق در سطح اطمینان 99 و 95 درصد روند معنی‌دار نداشت. به طور کلی می‌توان گفت که در ماه‌های ژانویه، فوریه و مارس در مناطق وسیعی از غرب عراق بویژه استان‌های الانبار و نینوی کاهش بارش در سطح اطمینان 90 درصد معنی دار بود. با این حال در این دوره سلیمانیه، میسان و واسط شاهد افزایش بارش بوده‌اند که این افزایش بارش در سطح اطمینان 90 و گاهی 95 درصد معنی‌دار بوده است. همچنین در سایر بخش‌های عراق، بارش از روند کاهشی یا افزایشی معنی داری برخوردار نبود. در برخی از ماهها مانند آوریل بیش از 98 درصد از گستره عراق روند معنی دار بارش را در هیچ سطح اطمینانی نشان نداد. در مقابل در نوامبر نیز بخش وسیعی از عراق در سطح اطمینان 90 درصد روند معنی دار کاهشی و افزایشی را تجربه کرده است. در همین ماه جنوب الانبار، نجف و بخش کوچکی از بصره روند بارش در سطح اطمینان 99 درصد کاهش معنی دار داشته است. بررسی روند بارش سالانه عراق نیز نشان داد که تنها در بخش های کوچکی از عراق(شامل شرق استان سلیمانیه، جنوب نجف) روند بارش در سطح اطمینان 95 درصد معنی‌دار بوده است. مناطق نسبتاً وسیعی در الانبار، سلیمانیه، نجف، بابل، بغداد و اربیل نیز در سطح اطمینان 90 درصد روند معنی‌دار بارش را نشان دادند. به طور کلی بیشتر بخش‌های عراق همانند روند ماهانه، از نظر روند سالانه نیز شرایط بدون روند معنی‌دار بارش را تجربه کرده‌اند. مناطق بدون روند بارش در مقیاس سالانه حدود 83 درصد از گستره عراق را شامل می شود و 7/16 درصد و 3/0 درصد نیز به ترتیب در سطح اطمینان 90 و 95 درصد دارای روند بارش معنی‌دار بوده‌اند. براساس آزمون برآوردکننده شیب سن نیز مشخص شد که در ماههای مختلف بارش به طور متوسط 1 میلیمتر کاهش یا افزایش را در مناطق مختلف نشان داده است. هر چند در برخی از ماهها، کاهش یا افزایش بارش برآورد شده کمتر یا بیشتر از 1 میلیمتر نیز بوده است. به عنوان مثال بیشینه افزایش بارش در سلیمانیه در ژانویه و فوریه به ترتیب حدود 1/1 و 3/1 میلیمتر برآورد شده است. در مناطقی مانند نینوی و الانبارنیز کاهش بارش به ترتیب حدود 9/0- و 1- میلیمتر بوده است. با این حال در مقیاس سالانه دامنه تغییرات بارش بین 6/0 تا 8/0- میلیمتر برآورد شد. کاهش بارش در استان الانبار بیش از سایر بخش‌های عراق است. البته کاهش بارش نیز در نیمه شمالی عراق به استثنای استان سلیمانیه آشکار است. نوار شرقی عراق شاهد افزایش بارش سالانه است. هسته اصلی افزایش بارش به مقدار 6/0 میلیمتر در هر سال بر روی المثنی، ذی قار، و بصره وجود دارد. به طور کلی برآورد سالانه تغییرات بارش عراق حاکی از آن است که مناطق وسیعی از عراق شاهد کاهش بارش به مقدار حداکثر 8/0 میلیمتر هستند. در حالی که افزایش محسوسی در بارش (حداکثر 6/0 میلیمتر) را می‌توان در بخش‌هایی از نیمه شرقی عراق مشاهده کرد.