بختیار محمدی

در بسیاری از مطالعات اقلیم شناسی سینوپتیک و کاربردی، شناخت الگوهای گردشی جو به عنوان اولین گام به شمار می رود. مطالعات اقلیمی کمی بر روی گستره عراق انجام شده است. این پژوهش با هدف شناسایی الگوهای گردشی جو در تراز 500 هکتوپاسکال و تراز دریا و همچنین آگاهی از ویژگی های هر کدام از الگوهای گردشی جو در قلمرو اقلیمی عراق انجام شد. برای شناسایی الگوهای گردشی جو در عراق، قلمرو وسیعی از 10 درجه طول غربی تا 85 درجه طول شرقی و همچنین صفر تا 75 درجه عرض شمالی انتخاب شد. در این پژوهش از داده های متغیرهای فشار تراز دریا و ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 500 هکتوپاسکال استفاده شد. این داده ها در مقیاس روزانه و طی دوره آماری 1960 تا 2020 (25567 روز) از مرکز ملی پیش بینی محیطی-مرکز ملی پژوهش های جوی NCEP/NCAR تهیه شدند. این داده ها از طریق تارنمای www.cdc.noaa.gov در دسترس قرار دارند. در این پژوهش از نرم افزارهای Grads, Surfer, Matlab برای تجزیه و تحلیل داده ها و ترسیم نقشه ها استفاده شد. در نهایت با استفاده از تحلیل مؤلفه های اصلی و تحلیل خوشه ای، الگوهای اصلی فشار تراز دریا و ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 500 هکتوپاسکال شناسایی شد. براساس تحلیل های یاد شده 16 الگوی فشار تراز دریا در طول دوره مورد مطالعه شناسایی شد. همچنین براساس متغیر ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 500 نیز، 10 الگوی اصلی مشخص گردید. اگرچه الگوهای اصلی شناسایی شده فشار تراز و ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 500 هکتوپاسکال به ترتیب در 16 و 10 الگوی مختلف طبقه بندی شده اند، با این حال از نظر آرایش برخی از الگوها و توزیع زمانی آن ها شباهت های بسیاری دیده شد. به عنوان مثال در میان الگوهای اصلی فشار تراز دریا، الگوهای شماره 13 و 14 را می توان به عنوان الگوهای غالب در تابستان نام برد. فراوانی رخداد 90 درصدی این دو الگو در فصل تابستان(به ویژه در ماه های ژوئن تا آگوست) گویای حاکمیت و استقرار کامل آن ها بر اقلیم عراق و منطقه مورد مطالعه می باشد. ضمن این که این دو الگو در فصول سرد سال(پاییز و زمستان) بر روی منطقه دیده نشدند. برخی الگوهای فشار تراز دریا را مانند 4، 5 و 15 را می توان به عنوان الگوهای پاییزی-زمستانی به شمار آورد. همچنین الگوهای 1، 10 و 16 را می توان الگوهای غالب فصل زمستان معرفی کرد. با نگاهی به سامانه های فشاری که در الگوهای اصلی وجود داشت می توان گفت پرفشار سیبری، کم فشار گنگ و فرود خلیج فارس و همچنین کم فشار سودان و دریای سرخ، هر کدام بازیگران اصلی و مؤثر بر اقلیم عراق بودند. به عنوان مثال کم فشار گنگ و فرود خلیج فارس در ماه های می تا سپتامبر الگوی غالب بودند. در ارتباط با الگوهای اصلی ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 500 هکتوپاسکال نیز می توان گفت که در میان الگوی شناسایی شده، الگوهای شماره 9 و 10 الگوهای تابستانی، الگوهای 1، 2 و 3 نیز به عنوان الگوهای اصلی زمستان کاملاً مشخص هستند. همچنین به نظر می رسد در ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 500 هکتوپاسکال نیز فرود روی دریای مدیترانه و پرفشار جنب حاره ای آزور با جابجایی های مداری و نصف النهاری خود در طول سال بر روی منطقه، کنترل کننده اصلی اقلیم عراق بودند. جزئیات بیشتری از فراوانی رخداد و توزیع زمانی الگوهای اصلی فشار تراز دریا و ارتفاع ژئوپتانسیل تراز 500 هکتوپاسکال را می توان در جدول های 4-1 و 4-2 مشاهد کرد.